Punjabi: 1947 ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਅਸੀਂ ਹੰਢਾਇਆ

[dalvinder45]

1947 ਦਾ ਉਜਾੜਾ ਅਸੀਂ ਹੰਢਾਇਆ

ਡਾ ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਮੈਰੀਟਸ

ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

​

ਅਸੀਂ 1947 ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਰਫਿਊਜੀ ਸਾਂ। ਏਧਰਲੇ ਬਸ਼ਿੰਦੇ ਸਾਡੇ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬੜਾ ਚਿਰ ਇਹੋ ਤਖੱਲਸ ਲਾ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਰਫਿਊਜੀ ਜਾਂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਉਜਾੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਦੂਜੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਪੁਰਖੇ ਜੱਦੀ ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਤੋਂ 1890 ਦੇ ਨੇੜ ਤੇੜ ਬੰਜਰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਆਬਾਦ ਕਰਨ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੇ ਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਵਸਾਏ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੂਨ ਪਸੀਨਾਂ ਇਕ ਕਰਕੇ ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਆਬਾਦ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਜਦ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਜਿਨਾਹ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾ ਲਏ ਤਾਂ ਪੰਜਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੋ ਹਿਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੱਛਮੀ। ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ। ਦੋਨਾਂ ਪੰਜਾਬਾਂ ਨੂੰ ਢਾਈ ਢਾਈ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦਿਤੇ ਗਏ। ਸਤਿਲੁਜ, ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਰਾਵੀ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅਤੇ ਚਨਾਬ, ਜਿਹਲਮ ਅਤੇ ਅੱਧੀ ਰਾਵੀ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ। ਜਦ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋ ਹਿਸੇ ਬਣੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਤਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਹੀ ਸਨ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿਖਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿਤਾ ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ। ਕੁਝ ਤਾਂ ਵਕਤ ਦੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਗਏ ਪਰ ਜੋ ਇਹੋ ਸੋਚਦੇ ਰਹਿ ਗਏ ਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਆਪਣਾ ਮੁਲਕ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਟਾ-ਵਢੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਭਾਰੀ ਦੰਗੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਭਾਰਤ ਨੇ ਫਿਰਕੂਵਾਦ ਨਾਲ ਭਰੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਪੰਜਾਬ ਨੇ ਵੰਡ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਵਹਿਣ ਦਾ ਜੋ ਹੜ੍ਹ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਗਭਗ 10 ਲੱਖ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 10 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ) ਤੋਂ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ), ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ । ਫਿਰਕੂ ਵਹਿਸ਼ੀਪੁਣੇ ਦਾ ਇਹ ਪੱਧਰ ਸੀ ਕਿ ਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦਾ ਕਰੀਬ-ਕਰੀਬ ਸਫ਼ਾਇਆ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਝੜਪ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ। ਧਨਵੰਤ੍ਰੀ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, “ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਖਿਲਾਫ ਬਰਬਾਦੀ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਯਮਤ ਜੰਗ ਸੀ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗ੍ਰੁਪ ਮੁੱਖ ਕਾਤਲ, ਲੁਟੇਰੇ ਅਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰੀ ਸਨ। ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਿਰਕੂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਦੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗਾਰਡਜ਼ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਲ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੇਵਕ ਸੰਘ (ਆਰ.ਐੱਸ.ਐੱਸ.) ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਮਹਾਸਭਾ ਦਾ ਗੱਠਜੋੜ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ।

ਮਾਰਚ 1947 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਭਾਰਤ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਖੇਤਰਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਗਸਤ 1947 ਤੱਕ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਆਪਣੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਕਿਉਂਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਿੱਖ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਕਿਸਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸਨ; ਕਿਸਮਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਵੱਖਰਾ ਮੋੜ ਲਿਆ। ਸਾਰੀਆਂ ਬਾਰਾਂ; ਗੰਜੀ ਬਾਰ, ਸਾਂਦਲ ਬਾਰ, ਦੁਲੇ ਦੀ ਬਾਰ (ਝਨਾ ਦੀ ਬਾਰ), ਨੀਲੀ ਬਾਰ; ਕਹਿਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੁਲੇ ਦੀ ਬਾਰ; ਸਭ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਾਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਝਨਾ ਦੀ ਬਰਕਤ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਦਰਿਆ ਚਨਾਬ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਨਰਕ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਵਰਗ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੀ ਇਸ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੋਵੇਂ ਕਦੇ ਵੀ ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪ ਨਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਉਲਝੇ ਰਹਿਣ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਆਗੂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ।

ਸਟੀਫਨਜ਼ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਲਿਖਿਆ: "ਜੇ ਗੜਬੜ ਅਤੇ ਖੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਲਗਭਗ 5,00,000 ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਹੈ। "ਬ੍ਰੈਸ਼ਰ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਜੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਟਿੰਕਰ ਨੇ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੰਗ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਫਿਰਕੂ ਯੁੱਧ ਸੀ। ਕੁਝ ਇਸ ਨੂੰ ਨਸਲੀ ਸਫਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਗੜਬੜ ਮਾਰਚ 1947 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਡਿਸਟਰਬਡ ਏਰੀਆ ਐਕਟ 1947 ਦੇ ਤਹਿਤ ਡਿਸਟਰਬਡ ਏਰੀਆ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਪਬਲਿਕ ਸੇਫਟੀ ਆਰਡੀਨੈਂਸ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਿਆਲਕੋਟ, ਗੁਜਰਾਂਵਾਲਾ, ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ, ਲਾਇਲਪੁਰ, ਮਿੰਟਗੁਮਰੀ, ਲਾਹੌਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ, ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਅਤੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੂੰ ਦੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੜਬੜ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਫੌਜ ਬੁਲਾਈ ਗਈ। ਆਪਣੇ ਪੱਤਰ ਨੰਬਰ 9418 ਮਿਤੀ 26 ਜੁਲਾਈ 1947 ਵਿੱਚ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਸਕੱਤਰ ਨੇ ਇਕੱਲੇ ਮੁਲਤਾਨ ਅਤੇ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਵਿੱਚ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੱਸਿਆ:


ਜਿਲ੍ਹਾ ਦੰਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤ

ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਕੀ ਕੁੱਲ

ਮੁਲਤਾਨ 171 1 14 -- 186

ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 2663 -- 38 -- 2701

ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ​

ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਾਕੀ ਕੁੱ ਲ

ਮੁਲਤਾਨ 87 2 59 19 167

ਰਾਵਲੰਡੀ 234 -- 126 -- 360

ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਸੜ ਗਈਆਂ

ਮੁਲਤਾਨ 20, 00,000

ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ 14, 00,000

ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਰਾਵਲਪਿੰਡੀ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਸਹੀ ਅੰਕੜੇ ਦੇਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰੀ ਦੰਗਿਆਂ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪੁਲਿਸ ਰਿਪੋਰਟਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹਨ"। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਸਰ ਈਵਨ ਜੇਨਕਿਨਸ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਯੁੱਧ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ। ਮੈਲਕਮ ਡਾਰਲਿੰਗ ਅਪ੍ਰੈਲ 1947 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇੱਕ ਵਿਜ਼ਟਰ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸੂਬਾ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਾਂਗ ਬਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਪੜਤਾਲ (ਮਮਦੋਟ ਇਨਕੁਆਰੀ ਅਕਤੂਬਰ 1949) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜੰਗੀ ਸਮੱਗਰੀ ਖਰੀਦੀ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਰਤੀ। ਲਾਰਡ ਇਮੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਲਗਭਗ 5.5 ਮਿਲੀਅਨ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ 4 ਮਿਲੀਅਨ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 20 ਲੱਖ ਲੋਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅੱਧੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡ 1947 ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 14 ਅਤੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਐਕਟ 1947 ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵੰਡ ਰੈੱਡਕਲਿਫ ਸੀਮਾ ਕਮਿਸ਼ਨ 'ਤੇ ਅਧਾਰਤ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਲਾਰਡ ਮਾਊਂਟਬੈਟਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਅਵਾਰਡ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਮਾੜਾ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਸੂਬੇ ਦੀ ਵੰਡ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ, ਨਾਲ ਹੀ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਬਣ ਗਈ। ਵੰਡ ਸਮਝੌਤੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਸਿਵਲ ਸਰਵਿਸ, ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ, ਰਾਇਲ ਇੰਡੀਅਨ ਨੇਵੀ, ਇੰਡੀਅਨ ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖਜ਼ਾਨਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕੀ ਸੇਵਾਵਾਂ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਨੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਪਦੇ ਹੋਏ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡ ਤੋਂ ਠੀਕ ਪਹਿਲਾਂ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਾਪਸ ਭੇਜਿਆ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਫੋਰਸ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਰਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਕਮਾਂਡ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਉਲਝਣ ਵਿੱਚ ਸਨ।

ਅਗਸਤ 1947 ਵਿਚ ਇਹ ਦੰਗੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ। ਹਾਲਾਤ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਿਗੜਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੁਸਲਿਮ ਲੀਗ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈਮ ਸੰਘ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਤਣਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੋਹਰੀ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਸਲੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੇ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਮਚਾਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ 12.5 ਮਿਲੀਅਨ ਤੱਕ ਲੋਕ ਉਜੜੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਨਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਕਈ ਲੱਖ ਤੋਂ ਦਸ ਲੱਖ ਤੱਕ ਸੀ (ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ 1947 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਕ੍ਰੋੜ ਤੱਕ ਨੇ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ)। ਵੰਡ ਦੇ ਹਿੰਸਕ ਸੁਭਾਅ ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ੱਕ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵਿਗਾੜਨ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਾਡਾ ਉਜਾੜਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ

ਜਦ ਮਰਨ-ਮਾਰਨ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ, ਅੱਗਜ਼ਨੀ ਤੇ ਇਜ਼ਤਾਂ ਰੁਲਣ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਕੁਝ ਕੱਲਮੁਕੱਲੇ ਤੇ ਬਹੁਤੇ ਕਾਫਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਪਣੇ ਨਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਵੱਲ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਕੇ ਚੱਲੇ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਜਾਂ ਰਫਿਊਜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਾਂ ।

ਹਾਲਾਤ ਵਿਗੜਦੇ ਹੀ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਵੀ ਘਬਰਾ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਧਮਕੀਆਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹਮਲੇ, ਕਤਲ, ਲੁੱਟ-ਖੋਹ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਿਨਾਉਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਲਗਾਤਾਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 4 ਸਤੰਬਰ, 1947 ਨੂੰ ਰਤਨ ਅਤੇ ਢੈਪਈ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿਚ ਉਥੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਗੋਜਰਾ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਇਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਆਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਸਮਾਨ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਸਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਯਾਤਰਾ ਪੈਦਲ ਹੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕੋਈ ਯੋਜਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਬੈਲਗੱਡੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੁੱਟ ਕੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾਂ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁੱਕਣੀਆਂ ਪਈਆਂ । ਲੀਗੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦੇਖ ਕੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੌਰ 'ਤੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਫੌਜ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਤੋਂ ਲੋੜੀਂਦੀ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅੰਦੋਲਨ ਪੜਾਅਵਾਰ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕੈਂਪਿੰਗ। ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਾਸਕਰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਹੀ ਲਿਜਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਸਮਾਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਏ, ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਬਣ ਗਏ । ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਜਨਮਸਥਾਨ ਤੋਂ 89 ਜੇਬੀ ਰਤਨ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਅਣਜਾਣ ਥਾਂ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ ਜੋ ਇੱਕ ਦਰਦਨਾਕ ਦਾਸਤਾਨ ਹੈ।

ਪੱਛਮੀ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਜਾ ਰਹੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ

ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ ਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ​

ਮੇਰੀ ਉਮਰ ਉਦੋਂ ਅਜੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋ ਅਗਲਾ ਹਾਲ ਮੈਂ ਅਪਣੇ ਬਾਪੂ ਜੀ ਦੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਹੈ ਜੋ ਅਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਗੱਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਉਸਨੂੰ ਕਿਤੇ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਪਿਆ; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਭੈਣ-ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਔਖੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਲੰਮੀ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਪੈਦਲ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਲੋੜ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਰੋਟੀ-ਕੱਪੜਾ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਹਨੇਰੀ ਸੁਰੰਗ ਵਾਂਗ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ; ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕ ਵੀ ਸਨ। ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਰੇ ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਹਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਧੀ ਭੈਣ ਦਾ ਮੁਕਲਾਵਾ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਲਾਵੇ ਜਲਦੀ ਤੋਰ ਦਿਤੇ ਜਾਣ। ਮੇਰੀ ਮਮੇਰੀ ਭੈਣ ਨਸੀਬ ਕੌਰ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ 23 ਫਰਵਰੀ 1947 ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਸ. ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਨਾਨਕੇ ਘਰ 338 ਚੱਕ ਜੇ.ਬੀ. ਰਾਜੇਵਾਲ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਹਰੀ ਸਿੰਘ, ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਾਦਿਕ ਅਲੀ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ 4 ਅਕਤੂਬਰ 1947 ਨੂੰ ਇੱਕ ਗੱਡੇ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਿਉਂਕਿ 338 ਜੇਬੀ ਦੇ ਲੋਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਕਾਫਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਲੱਭਣ ਲਈ ਕਲ-ਮੁਕੱਲੇ ਜਾਣਾ ਤਾਂ ਖਤਰੇ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਨ ਸੀ ਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਕਾਫਲਿਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪਿਆ।

ਕਿਉਂਕਿ ਸੜਕੀ ਸਫ਼ਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਜੋ ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪਿਆ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਟਾਪ ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਵਿਖੇ ਸੀ। ਉਹ ਰਾਤ ਲਈ ਰੁਕੇ ਜਿੱਥੇ ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਢੁਕਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਟੋਭਾ ਟੇਕ ਸਿੰਘ ਵਿਖੇ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਆਹ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਕਈ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਜਲਦਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧ ਗਈ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਜਾਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ; ਘੋੜਿਆਂ 'ਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਵਾਲੇ ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜੋ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹੇ; ਅਗਲੀ ਰਾਤ ਠਹਿਰਨ ਯਾਨੀ 5 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਨਾਗਰਾ ਵਿਖੇ ਸੀ।

ਇਹ ਕਾਫ਼ਲਾ 6 ਨੂੰ ਨਾਗਰਾ ਤੋਂ ਤੜਕੇ 3 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖਿੱਤੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਲੀਗੀ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰਾਂ ਮਿਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਆ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਹਿਰਾਂ ਕਸੀਆਂ ਭਰ ਗਈਆਂ ਸਨ ਤੇ ਰਾਹ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਡੁੱਲ੍ਹਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੋਈ ਫੌਜ ਜਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ. ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੰਗਲ ਰਾਜ ਹੀ ਸੀ।

ਕਾਫ਼ਲਾ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ; ਜਰਨੇਵਾਲੇ ਕੋਲ ਰਾਤ ਨੂੰ ਹੀ ਰੁਕਿਆ। ਬੀਤੀ ਸ਼ਾਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭੋਜਨ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ 14 ਘੰਟੇ ਦਾ ਇਹ ਸਫ਼ਰ ਬਹੁਤ ਔਖਾ ਸੀ। ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਔਰਤਾਂ ਭੁੱਖੇ ਨਾਲ ਤੁਰੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ, ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰ ਸਨ। ਸਮੁੱਚੀ ਸਥਿਤੀ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ ਪਰ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦਾ ਡਰ ਹੋਰ ਵਧਦਾ ਗਿਆ। ਅਗਲਾ ਦਿਨ ਹੋਰ ਵੀ ਮਾੜਾ ਸੀ। ਸਮੁੰਦਰੀ-ਗੋਜਰਾ ਰੋਡ 'ਤੇ ਤੜਕੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਲਿਆਂਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਾਤ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਡੇਰੇ ਲਾਏ। 9 ਅਕਤੂਬਰ ਨੂੰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਾਮੇ ਦੀ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਨਸੀਬ ਕੌਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਪਿੰਡ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਤੋਂ ਰਤਨ 89 ਜੇਬੀ ਵੱਲ ਮੁੜਨਾ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਸੀਤਲਾ 475 ਜੇਬੀ ਰਾਹੀਂ ਵੱਖਰੇ ਰਸਤੇ 'ਤੇ ਗਏ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਕਾ ਆਨਾ ਸਟੇਸ਼ਨ 'ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਈ ਇਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੇਖੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭਜਣਾ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਛੱਡਣਾ ਬਿਹਤਰ ਸੀ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਉਹ 10 ਤਰੀਕ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰਤਨ ਪਹੁੰਚੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਬੰਨ੍ਹ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਢੈਪਈ ਵਿਖੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਪੂਰੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਹਰਕਤ ਦੌਰਾਨ ਚੌਕਸ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਜਾਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਇਦਾਦ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਉਦੇਸ਼ ਨਵਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ। 10 ਸਤੰਬਰ ਗੱਡੇ ਲੱਦਣ ਅਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਸਾਡੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਗੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੇਰੇ ਮਮੇਰੇ ਭਰਾ ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਜਲਦੀ ਨਾਲ ਲੱਦਿਆ । ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਘਰ ਦਾ ਥੋੜਾ ਸਮਾਨ ਹੀ ਲੱਦਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਛਡਣਾ ਪਿਆ । ਗਾਵਾਂ-ਮੱਝਾਂ ਦੇ ਸੰਗਲ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿਤੇ ਗਏ । 11 ਤਰੀਕ ਨੂੰ, ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ 3 ਵਜੇ ਢੈਪਈ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ 3 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਆਬਾਦੀ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਗਈ। ਛੱਡਣਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਬਜ਼ੁਰਗ ਮਰਦ-ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇੱਟ ਨਾਲ ਇੱਟ ਜੋੜ ਕੇ ਆਪ ਬਣਾਇਆ ਸੀ ।

ਇਕੱਲੇ ਦੁਕੱਲੇ ਸੜਕੀ ਸਫ਼ਰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸੋ ਸਭ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜੋ ਹੁਣ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।ਆਖਰ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਕਾਫਲਾ ਬਣ ਕੇ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਪਿੰਡ ਰਤਨ ਦਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ ਲਈ 84 ਜੇਬੀ ਢੈਪਈ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਢੈਪਈ, ਕੋਟਲੀ, ਹੀਰ, ਲੀਲ ਅਤੇ ਧੌਲਮਾਜਰਾ ਦੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵੀ 84 ਜੇਬੀ ’ਤੇ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ, ਇਹ ਵੱਡਾ ਕਾਫ਼ਲਾ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 12 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 84 ਜੇਬੀ ਤੋਂ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸੇ ਸ਼ਾਮ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਨਹਿਰੀ ਰੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕੰਢੇ ਡੇਰੇ ਲਾਏ। ਉਹ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਬਲਦਾਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਨੇੜੇ ਦੀ ਨਹਿਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਸੀ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਨਕ ਪੰਪਾਂ ਅਤੇ ਖੂਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਖੂਹ ਵੀ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦਸਤ ਲੱਗ ਗਏ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਈ ਬਜ਼ੁਰਗ

ਵੀ ਦਸਤਾਂ ਨੇ ਹੌਲੇ ਕਰ ਦਿਤੇ।

ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਤੜਕੇ ਕਾਫ਼ਲਾ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਪਰ ਡੀਸੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਆ ਗਏ ਕਿ ਉਹ ਅੱਗੇ ਨਾ ਵਧੇ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਰੁਕਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਦਰਲੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸੀ ਕਿ ਕਾਫ਼ਲੇ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੱਥ ਦੇਣ ਲਈ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨੌਜਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਘੋੜਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਈਫਲਾਂ ਅਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਜਾਂ ਜੋ ਵੀ ਉਹ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਨਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਟੀਮਾਂ ਬਣਾ ਲਈਆਂ ਸਨ। ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਦਲਜੀਤ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਭੂਆ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਭਰਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਦਸਤ ਅਤੇ ਪੀਲੀਆ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਸਨ। ਇਹ ਅਫਵਾਹ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰੋਤ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਸਨ। ਦਲਜੀਤ ਅਤੇ ਜਰਨੈਲ ਦੀ ਸਿਹਤ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵਿਗੜ ਗਈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡ ਸੁਧਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਦੋਵਾਂ ਬਿਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਦਿਖਾਇਆ ਜਿਸ ਨੇ ਕੁਝ ਦਵਾਈ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾ ਰੁਕਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ (ਸਿਰਫ਼ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲ) ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਬੇਚੈਨ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਉਦੋਂ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ; ਉਸ ਨੇ ਸਾਡੇ ਦੋਵਾਂ 'ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਮਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਇਹ ਕਾਫ਼ਲਾ ਆਖਰਕਾਰ 12 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਠੀਕਰੀਵਾਲਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਸਿਰਫ਼ 4 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਸੁਧਾਰ 75 ਜੇਬੀ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਮੇਰਾ ਚਚੇਰਾ ਭਰਾ ਜਰਨੈਲ ਬਚ ਨਾ ਸਕਿਆ ਕਿਉਂਕਿ 13 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਸੁਧਾਰ ਵਿਖੇ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮ ਦੇ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਅਗਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਯਾਨੀ 14, 15 ਅਤੇ 16 ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਵਿਖੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤਾਂ ਆਈਆਂ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਦਿਨ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਸੋਗ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ 17 ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਲਾ ਮੀਲ ਪੱਥਰ 9 ਤੋਂ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੀ ਸੜਕ 'ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਲਗਭਗ 12 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਲਾਇਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਰਾਤ ਲਈ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਛੱਪੜ, ਖੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹੋਰ ਸਰੋਤ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਸਥਾਨਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਡੀਸੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮੰਗ ਕਰਨ 'ਤੇ, ਡੋਗਰਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੀ ਕੁਝ ਫੋਰਸ ਅਗਲੇ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਈ ਗਈ। ਇਹ ਕਾਫ਼ਲਾ 18 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਲਾਇਲਪੁਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬੰਗਲਾ ਅਵਗਤ ਤੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਚੱਲਿਆ ਅਤੇ 15 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ (19 ਤਰੀਕ) ਸਵੇਰੇ 6 ਵਜੇ ਬੰਗਲਾ ਅਵਗਤ ਛੱਡ ਕੇ ਲੁੰਡਿਆਂਵਾਲੀ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਰਾਤ ਠਹਿਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ 23 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਂਗਟਵਾਲਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਉਹ ਮਾਂਗਟਵਾਲਾ ਤੋਂ ਦਸ ਮੀਲ ਦੂਰ ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਹੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੱਟੜਪੰਥੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਫ਼ਲੇ 'ਤੇ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੰਡਤ ਰਾਮ ਚੰਦ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਡੋਗਰਾ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਫੌਜ ਨੂੰ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਦੇਖ ਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਗਏ। ਪੰਡਿਤ ਰਾਮ ਚੰਦ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਉਣਾ ਪਿਆ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕਾਫ਼ਲਾ ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਨਹਿਰ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਹ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਿਆਸੇ ਇਸ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਭਰਿਆ ਪਾਣੀ ਪਾਣੀ ਗੰਭੀਰ ਹੈਜ਼ੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਬੱਲੋਕੀ ਹੈੱਡ ਪਾਰ ਕਰਕੇ, ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਡੇਰਾ ਲਾਇਆ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਬਹੁਤ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਸੀ; ਫੌਜ ਨੇ ਔਰਤਾਂ, ਬੱਚੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਕੁਝ ਟਰੱਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ । ਦਸ ਸਾਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਾਰੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਾਤ-ਗੋਤਰ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ -ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਧਰਮ ਗ਼ਾਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਅੰਤਰ -ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿਤੇ।। ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਦੌਲਤ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਦੌਲਤ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਸਨ; ਕੋਈ ਦਾਜ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਪਰ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪਾਠ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਚਾਰ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣੇ; ਸਾਰੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਆਮ ਸਿਸਟਮ ਸੀ । ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਦੋਂ ਮਰੇਗਾ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਕਾਫ਼ਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇਗਾ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵਧਦੀ ਜੰਗ ਦੇ ਰੌਲੇ ਅਤੇ ਅੱਗ ਤੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਡਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਦਲ ਸਮਝਿਆ। ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਰਪਾਨ ਪਹਿਨਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਲਈ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਕਰਨ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਰਪਾਨ ਨਾਲ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲੈਣੀ ਸੀ । ਇਹ ਕਿਰਪਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਹਥਿਆਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹ ਕਰੋ ਜਾਂ ਮਰੋ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। ਸੁਰੱਖਿਆ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ; ਜਾਤ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਗਈਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜ ਗਿਆ।

ਮਾਂਗਟਵਾਲਾ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਠਹਿਰ ਫੇਰੂ ਵਿਖੇ ਸੀ; ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ 22 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ 15 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਾਂਗਾ ਪਹੁੰਚੇ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਲਈ ਨਦੀ ਪੁੱਟੀ ਗਈ ਸੀ। ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਪੱਖ ਸਮਝਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੋਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਫੌਜੀ ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਕਾਢ ਸੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ 23 ਨੂੰ; ਮਾਂਗਾ ਛੱਡ ਕੇ ਰਾਏਵਿੰਡ ਤੋਂ 15 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਕੇ ਅਗਲਾ ਡੇਰਾ ਰਾਖਾਂਵਾਲਾ ਵਿਖੇ ਸੀ। ਜਦ ਸਰਹੱਦ ਨੇੜੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ, ਕਾਫ਼ਲੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਭਾਵਨਾ ਵਧ ਗਈ. ਅਗਲੇ ਦਿਨ 24 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਉਹ ਰਾਖਾਂਵਾਲਾ ਤੋਂ ਤੜਕੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਸੂਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ 15 ਮੀਲ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਖੇਮਕਰਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਸੀ: ਦੁਸਹਿਰਾ; ਮੇਰੇ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਜਨਮਦਿਨ ਜਾਂ ਸ਼ੁਭ ਦਿਨ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਭਿਆਨਕ ਹੀ ਸਨ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੈਸੇ ਧੇਲੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਵੈਂ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਕਢਣੇ ਸਨ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਚਿੰਤਾ ਸੀ।।

ਭਾਵੇਂ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਦੇਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਰਸਮੀ ਸੀਮਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਪੁਰਾਣੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਨਿਊ ਇੰਡੀਆ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਖ਼ਤਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੁਖਾਂਤ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਾਫ਼ਲਾ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰਨ ਹੀ ਵਾਲਾ ਸੀ ਕਿ 25 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪੁੱਤਰ ਸਰਦਾਰ ਸੱਜਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਦਸਤ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰਸਮ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਾਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਰੱਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਸਾਨੂੰ ਨਰਕ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਕੀ ਸੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਭ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰੇ ਗੁਆ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਖੇਮਕਰਨ ਵਿਖੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਨੇ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦਵਾਈ ਦੇ ਕੇ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੈਜ਼ੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲਈ ਟੀਕੇ ਲਗਾਏ ਗਏ। ਜਿਹੜੇ ਬਿਮਾਰ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਵੇਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਲੰਟੀਅਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਰਫਿਊਜੀ 'ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ' ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਨਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਜੁੜਿਆ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਂ ਨਹੀਂ ਆਈ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਗੁਜ਼ਾਰ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਰਿਕਾਰਡ ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਲੇਖੇ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ।

ਡਾ ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ ਪ੍ਰੋਫਸਰ ਅਮੈਰੀਟਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ

ਡਾ: ਗਰੇਵਾਲ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ 124 ਕਿਤਾਬਾਂ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰ ਕੁ ਲੇਖਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਪੀਐਚਡੀ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੀਐਚਡੀ ਪੀਜੀ ਪੱਧਰ ਦੇ 18 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਇੰਜੀ: ਕਾਲਜ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਡਾਇਰੈਕਟਰ-ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੀਨ ਆਰ ਐਂਡ ਡੀ ਤੇ ਹੁਣ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਮੇਰੈਟੀਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਹਨ । ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਤੋਂ ਕਰਨਲ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ SikhPhilosophy.net, Sikhnet ਅਤੇ ANI 'ਤੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।