ਮੁਗਲ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ: ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ

[Dalvinder Singh Grewal]

ਮੁਗਲ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ: ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਮੈਰੀਟਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ
9198153 66726 ਈ ਮੇਲ dalvinder45@yahoo.co.in​

ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨਾ, ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਵਰਤਾਉ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਮ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੁਤਬੇ ਨਾ ਦੇਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਨਿਰਪਖਤਾ ਵਲੋਂ ਜਾਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ, ਬਹਾਦਰਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਫਰੁਖਸੀਅਰ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਰਵਈਏ ਵਜੋ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਲਾਮ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਤੋਂ ਜਬਰੀ ਬਦਲਣ ਦੇ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਹਥਿਆਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਅੱਠ ਕੁ ਸਾਲ ਅਤੇ ਚਾਲੀ ਕੁ ਸਾਲ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਵਈਆ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਅੱਗੇ ਦਿਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਗਲ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਬੇਰਹਿਮੀ ਭਰੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਆਪਣੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਯੋਗਦਾਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਬੇਲੋੜੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਰਾਜ ਚਲਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਸਮਰਾਟ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਬਦਨਾਮ ਹੈ।ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਤੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਈ।

ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਾਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਣਗਿਣਤ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਬੁੱਝ ਕੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਰਾਣਸੀ ਵਿੱਚ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕੇਸ਼ਵ ਦਿਓ ਮੰਦਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ। ਅਪਵਿੱਤਰ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮੀ ਦਬਦਬਾ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜੋ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਬੂਤ ਹੈ।

ਅਪ੍ਰੈਲ, 1669 ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ਿਰਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 20 ਨਵੰਬਰ 1606 ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਸ਼ਾਹੀ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਲੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

"ਕੱਲ੍ਹ, ਯੱਕਾ ਤਾਜ ਖਾਨ ਅਤੇ ਮੀਮਰ ਰਾਜ ਮਿਸਤਰੀ ਹੀਰਾ, ਰਾਣਾ ਦੀ ਝੀਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਵੇਰਵੇ ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਲਗਭਗ 5 ਕੋਸ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਇਕ ਹੋਰ ਝੀਲ ਕਿਨਾਰੇ ਵੀ ਮੰਦਿਰ ਹਨ ਸਮਰਾਟ ਨੇ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਸਨ ਅਲੀ ਖਾਨ, ਰੁਹੇਉਲਾਖਾਨ, ਯੱਕਾ ਤਾਜ ਖਾਨ, ਇਬਾਦਤਉੱਲਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਤਹਵ੍ਵਰਾ ਖਾਨ ਜਾਣ ਅਤੇ ਜਾ ਕੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ।

ਇੱਸ ਬਾਰੇ ਰਿਪੋਰਟ ਉਦੋਂ ਆਈ ਜਦੋਂ ਰੂਹਉੱਲਾ ਖਾਨ ਅਤੇ ਏਕਕਤਾਜ਼ ਖਾਨ ਰਾਣਾ ਦੇ ਮਹਿਲ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੁਰਾਤਨ ਮੰਦਰ, ਜੋ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਲਈ ਗਏ । "ਮੰਦਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ 20 ਕਾਫ਼ਿਰ ਬੈਠੇ ਸਨ ਜੋ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਹ ਮਹਾਰਾਣਾ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1652 ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਗਨਨਾਥ ਰਾਏ ਦਾ ਮੰਦਰ ਸੀ। ਕਾਲਕਾ ਮੰਦਰ, ਜੋ ਦੇਵੀ ਕਾਲੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ, ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ (ਅਤੇ ਅੱਜ ਨਹਿਰੂ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਓਖਲਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ) ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਰਿਕਾਰਡ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਤੱਕ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ 3 ਸਤੰਬਰ 1667 ਨੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾਃ " ਉਸ (ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ) ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਬਹਾਰਪੁਲੇ ਨੇੜੇ ਕਾਲਕਾ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਸੱਯਦ ਫੌਲਾਹ ਖਾਨ ਨੂੰ ਸਮਰਾਟ ਦੁਆਰਾ ਕਾਲਕਾ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਾਫ਼ਿਰਾਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ ਲਈ ਸੌ ਬੇਲਦਾਰ ਭੇਜਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਨੌਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆਈਃ "ਸੱਯਦ ਫੌਲਾਹ ਖਾਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਕਾਲਕਾ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।" ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ, ਕਾਲਕਾ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਮੰਦਰ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਆਦੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈਃ "ਸਮਰਾਟ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਸ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕਾਸ਼ੀ ਵਿਖੇ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ਨੂੰ ਢਾਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ"

ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿੱਚ ਬੇਰਹਿਮੀ

ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਉਤੇ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭੁਗਤਾਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਜ਼ੁਰਮਾਨੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਵੀ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।

ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ: ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਖਤਰੇ ਹੇਠ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਸੀ।

ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਮਰਦਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਸਾਃ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬੇਰਹਿਮੀ ਦਾ ਖਾਮਿਆਜ਼ਾ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ। ਦੁਖਦਾਈ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ।

ਕਤਲਃ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਮੁਗਲ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਦੁਖਦਾਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੰਨ 1669 ਵਿੱਚ ਮਥੁਰਾ ਵਿੱਚ ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਵਾਪਰੀ, ਜਿੱਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਤਸ਼ੱਦਦਃ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਤੋਂ ਦੌਲਤ ਜਾਂ ਮਾਲੀਆਂ ਕੱਢਣ ਲਈ ਡਰਾਉਣੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਕੀਤੇ । ਸਿਰ ਲਾਹ ਕੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਸਜ਼ਾ ਸੀ। ਬੰਦ ਬੰਦ ਕਟਣੇ, ਚਰਖੜੀਆਂ ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਣਾ, ਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚੀਰਨਾ. ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੇਗਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲਣਾ, ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾਉਣੀ, ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਸਾੜਣਾ, ਭੁਜਦੀ ਰੇਤ ਸਿਰ ਵਿ!ਚ ਪਾ ਕੇ ਮਾਰਨਾ, ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਟਕਾਉਣਾ, ਹਾਥੀਆਂ, ਊਠਾਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਗੱਧਿਆਂ ਉਤੇ ਚਿਹਰਾ ਬਦਰੰਗ ਕਰ ਕੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਉਣਾ, ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਸਿਰਕੱਟਣੇ ਆਦਿ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆ ਸਨ।

ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗ਼ੁਲਾਮੀਃ

ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਔਰਤਾਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਜ਼ੁਲਮ ਸਹਿਣੇ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਅਗਵਾ, ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਹਮਲਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਜਬਰੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਜਾਂ ਕਈ ਤਾਂ ਗਜ਼ਨੀ ਕੰਧਾਰ ਵਿੱਚ ਟਕੇ ਟਕੇ ਨੂੰ ਵੇਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਮਤ ਸ਼ਰੇ ਬਜ਼ਾਰ ਲੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ।

ਅਗਵਾ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮੀਃ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਅਗਵਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਲਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਜਿਨਸੀ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ, ਤੇ ਫਿਰ ਨਿਰੰਤਰ ਭੈ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਿਆਹਃ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਗਲ ਸੈਨਿਕਾਂ ਜਾਂ ਕੁਲੀਨ ਵਰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਧੀਨਗੀ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਆਨੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ।

ਵਿਰੋਧ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ

ਦਮ ਘੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਕੁਝ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਮਾਲ ਦੀ ਲਚਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਮਰਾਠਿਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਆਸਥਾ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਰਾਖੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿਨਾਂ ਵਿਰੁਧ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਾਲਮੀਅਤ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ।



ਸਿੱਖਾਂ ਉਤੇ ਜੁਲਮ

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ੁਲਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਉਪਰ ਢਾਹੇ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖ ਅਪਣੀ ਅਰਦਾਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। “ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਨੇ ਧਰਮ ਹੇਤ ਸੀਸ ਦਿੱਤੇ, ਬੰਦ ਬੰਦ ਕਟਾਏ, ਖੋਪਰੀਆਂ ਲੁਹਾਈਆਂ, ਚਰਖੀਆਂ ਤੇ ਚੜੇ, ਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚਿਰਾਏ ਗਏ, ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਹਾਰਿਆ, ਸਿੱਖੀ ਕੇਸਾਂ ਸੁਆਸਾਂ ਨਾਲ ਨਿਬਾਹੀ”,

ਤਤੀ ਤਵੀ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਭੁਜਦੀ ਰੇਤ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣੀ ( ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ) ਬੰਦ ਬੰਦ ਕਟਣੇ (ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ), ਖੋਪਰੀ ਲਾਹੁਣੀ (ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ). ਚਰਖੜੀਆਂ ਤੇ ਚਾੜ੍ਹਣਾ,(ਭਾਈ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ਹਿਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ) ਆਰਿਆਂ ਨਾਲ ਚੀਰਨਾ (ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ), ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲਣਾ (ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਸਿੰਘ) ਰੂੰ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਅੱਗ ਲਾਉਣੀ (ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ), ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਟਕਾਉਣਾ, ਹਾਥੀਆਂ, ਊਠਾਂ, ਘੋੜਿਆਂ ਤੇ ਗੱਧਿਆਂ ਉਤੇ ਚਿਹਰਾ ਬਦਰੰਗ ਕਰ ਕੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰਨਾ (ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਲਿਆਂਦੇ 700 ਸਿੱਖ) ਤਮਾਸ਼ਬੀਨ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤਲਵਾਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਲਾਹੁਣੇ ਆਦਿ।

ਭੱਚਿਆਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਬਾਪ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਤੁੰਨਣਾ (ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਪੁਤਰ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਪਾਏ ਗਏ) ਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱ ਲਾਹੁਣੇਚ ਉਛਾਲ ਕੇ ਨੇਜ਼ੇ ਤੇ ਟੰਗਕੇ ਮਾਰਨਾ (ਬਾਲ ਸ਼ਹੀਦ)

ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਉਪਰ ਜ਼ੁਲਮ

ਬਲਾਤਕਾਰ, ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਉਣਾ, ਗਜ਼ਨੀ ਕੰਧਾਰ ਦੇ ਬਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਚਣਾ, ਲੰਮੀਆਂ ਕੈਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ, ਸਾਹ ਘੁੱਟਵੀਆਂ ਕੈਦਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਕੈਦਾਂ ਸਵਾ ਸਵਾ ਮਣ ਪੀਸ਼ਣ ਲਈ ਰੋਜ਼ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨਾ, ਖੰਨੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਥੋੜਾ ਪਾਣੀ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਲਈ ਦੇਣਾ ਆਦਿ

ਮਸੀਰ-ਏ-ਆਲਮਗਿਰੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ: ਸ਼ਾਹਜਹਾਨਾਬਾਦ: ਮੁਗਲ ਫੌਜ ਦਾ ਯਾਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਕਲੰਦਰ ਦੇ ‘ਦਸਤੂਰੁਲ ਇਨਸ਼ਾ’ਅਤੇ ‘ਰੁਕਾਤੇ ਅਮੀਨੁਦੌਲਾ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਰੁੱਕੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸੇ ਦਿਨ ਜਿਸ ਦਿਨ ਕਿ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਸਤਾ (ਨਾਨਕ ਪੂਜ ਸਿੱਖਾਂ) ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ, ਸ਼ਾਹੀ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸ਼ਾਹੀ ਲਸਕਰ ਦੇ ਲਸ਼ਕਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁਕਮ ਉਜਾਗਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਫਿਰ ਕੋਈ ਬੇਦੀਨ (ਗੈਰ ਮੁਸਲਿਮ) ਲੰਮੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਨਾ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਜੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਪੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ । ਦਿਨਾਂ ਚ ਸਾਰੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੱਲ ਨਸ਼ਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਕੈਂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੇ ਇਹ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲਿਆ ਕਿ ਫੌਜਾਂ ਦੇ ਦਿਓ ਕਦ ਸਰਦਾਰ ਨਾਈਆਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲਈ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਚਿਲਮਚੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਨਿਰਾਦਰੀ ਨਾਲ ਉਸਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੰਨ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਗੜੀ ਅਤੇ ਜਾਮੇ ਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ।ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਦਫਤਰਾਂ ਦੇ ਜਾਣਕਾਰ ਮੁਤਸੱਦੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹਿੰਦੂ ਆਪਣੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀਆਂ ਆਪਣੇ ਘਰੀਂ ਹੀ ਮਨਾ ਕੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਹਜੂਰ ਆਉਂਦੇ ।ਦਿਨਾਂ ਚ ਇਹ ਗੱਲ ਵਧਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਜਦ ਕਿ ਬਾਦਸ਼ਾਹੀ ਡੇਰਾ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਲਾਗੇ ਜਾ ਪੁੱਜਾ ਅਤੇ ਤਖਤ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣ ਦੀ ਰਸਮ ਲਈ ਤਿਆਰੀਆਂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਹੋ ਗਿਆ।

ਮਾਰਚ 1748 ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਇਨਾਮਃ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਬਣਦੇ ਹੀ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਕਿ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਦਸ ਭਾਰਤੀ ਰੁਪਏ ਇਨਾਮ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣਗੇ । ਸਿੱਖ ਦੇ ਟਿਕਾਣੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਫੌਜ ਦੀ ਗਸ਼ਤ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਵੱਢ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਢਾਈ ਲੱਖ (2,50,000) ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ, ਨੌਜਵਾਨ, ਬਜ਼ੁਰਗ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਇੱਥੇ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਸਵਾ ਮਣ ਪੀਸਣਾ ਪੀਸਣ ਨੂੰ ਦਿਤਾ ਜਾਂਦਾ । ਜੇ ਨਾ ਪੀਸਦੀਆਂ ਤਾਂ ਕੋੜੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਅਣਕਹੇ ਜ਼ੁਲਮ ਝੱਲਣੇ ਪਏ ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਅਪਣਾਉ ਜਾਂ ਜ਼ੁਲਮ ਸਹੋ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖਮਰੀ ਝੱਲਣੀ ਪਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਣ ਲਈ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਟੋਰਾ ਪਾਣੀ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਰੋਂਦੇ ਬੱਚੇ ਬਰਛਿਆਂ ਉੱਤੇ ਟੰਗ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਮਾਲਾ ਬਣਾਕੇ ਉਨ੍ਹਾ ਦੇ ਗਲੀਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ। ਪਰ ਸਿੱਖ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਤੇ ਨਿਹਚਾ ਅਟੱਲ ਰੱਖਿਆਂ ਤੇ ਮੀਰ ਮੰਨੂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹੀਦ ਗੰਜ ਸਿੰਘਨੀਆਂ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸਦੀ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ 5,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵਾਂ ਸਜਿਆ ਖਾਲਸਾ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪਾ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ 25,000 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸਦੇ 700 ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, 1713 ਤੋਂ 1726 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਅਬਦੁਸ ਸਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ (1726-1745) 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸੀ। ਯਹੀਆ ਖਾਨ (1746-1747) ਦੁਆਰਾ ਛੋਟਾ ਘਲੂਘਾਰਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ 10,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 1747 ਵਿੱਚ, ਯਹੀਆ ਖਾਨ ਦਾ ਭਰਾ ਸ਼ਾਹ ਨਵਾਜ਼ ਖਾਨ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ। ਉਸਦੇ ਸਾਲੇ ਮੁਈਨ-ਉਲ-ਮੁਲਕ (1748-53) ਨੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਾਲਿਮ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆਈ ਤੁਰਕ ਸਨ। 1758 ਵਿੱਚ, ਅਦੀਨਾ ਬੇਗ ਖਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਰਾਈਂ ਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 5,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਿਆ। 1753 ਅਤੇ 1767 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਫਗਾਨ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ 60,000 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ। ਅਬਦਾਲ ਦੇ ਡਿਪਟੀ ਨਜੀਬ-ਉਦ-ਦੌਲਾ ਨੇ ਵੀ ਲਗਭਗ 20,000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ। ਜਨਤਕ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ 4,000 ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਕੀਤਾ । ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਲਗਭਗ ਦੋ ਲੱਖ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। 5 ਅਤੇ 6 ਫਰਵਰੀ, 1762 ਨੂੰ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੁਪ-ਰੁਹੀੜਾ ਵਿਖੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲਗਭਗ 30,000 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।[6]

ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਵੇਲੇ

ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜਦ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ (1670-1716) ਦਾ ਰਾਜ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਹਲੀਮੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸੀ।
​

ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ (1670-1716)

ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਟਾਕਰਾ, ਗਰੀਬਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨਾਦੇੜ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਾਗੜ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਕੱਲ ਹਰਿਆਣਾ ਹੈ।ਏਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ਤੇ ਕੁਝ ਡਾਕੂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲੁਟਦੇ ਆ ਰਹੇ ਸਨ।ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਡਾਕੂ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਖੋਹੀ ਹੋਈ ਮਾਇਆ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੇਂਡੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵੰਡ ਦਿਤੀ ।ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੇ ਲੁੱਟੇ ਹੋਏ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੁੱਟਾਂ-ਖੋਹਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿਤੀਆਂ । ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਵੀ ਕੀਤਾ ਤੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰੁ ਜੀ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨ ਸਮਝਾਇਆ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਨਾਲ ਵੀ ਰਲ ਗਏ। ਜਾਂਦੇ ਵਕਤ ਪਿੰਡ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਵਪੂਰਤ ਵਿਦਾਈ ਦਿਤੀ।ਜਦ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਵਲੋਂ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖਬਰ ਪੰਜਾਬ ਪਹੁੰਚੀ ਤਾਂ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਉਸ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਗਏ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏੇ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ ਅਪਣੇ ਅਗਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਾਹਾਬਾਦ ਵਲ ਵਧਿਆ ਜੋ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਸੀ।ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ।ਜਦ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਪੁਰੀ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੀਂਦਾਰ ਕਾਦਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਾਦਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ ਭਿਆਨਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ, ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬਦਨਾਮ ਸੀ। ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਕਪੂਰ ਉੱਤੇ ਤੁਰੰਤ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਾਦਮ-ਉਦ-ਦੀਨ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸ ਨੇ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਸਮੱਗਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ।

ਹੁਣ ਅਗਲਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸਢੌਰਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਸਮਾਨ ਖਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਭੰਗਾਣੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸੰਤ ਸਈਦ ਪੀਰ ਬੁੱਧੂ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਉਸਮਾਨ ਖਾਨ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਸੁਟੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਰੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਸ਼ਕ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਤੋਂ ਅੱਕੇ ਹੋਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਸਮੇਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਜੁੜੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਇਸ ਗੁਸਾਈ ਭੀੜ ਨੇ ਉਸਮਾਨ ਖਾਨ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੇਖਾਂ ਅਤੇ ਸਈਦਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਢੌਰਾ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਓਸਮਾਨ ਖਾਨ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦਾ ਬਿਨਾ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣਾਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਭਾੜੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਖਾਣ ਜੋਗਾ ਉਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਦੇ ਕੇ ਮੁਗਲ ਹਾਕਮ ਬਾਕੀ ਸਭ ਉਗਰਾਹ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।[6]

ਅਪ੍ਰੈਲ 1711 ਰਬੀ-ਉਲ-ਅਵਲ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤੁਲਾ ਖਾਨ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਭਗਵਤੀ ਦਾਸ ਹਰਕਾਰੇ ਦਾ ਖਬਰਾਂ ਦਾ ਪਰਚਾ ਜੋ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਨਾਨਕ-ਪੂਜ (ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ) ਦਾ 1 9 ਤਾਰੀਖ (26 ਅਪ੍ਰੈਲ) ਤੱਕ ਡੇਰਾ ਕਲਾਨੌਰ ਦੇ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬਚਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਕਰਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਿਹਾ।ਚੁਨਾਂਚਿ ਜੋ ਵੀ ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਸ ਵੱਲ ਰੁਜੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ (ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ) ਉਸਦੀ ਦਿਹਾੜੀ ਅਤੇ ਤਨਖਾਹ ਨੀਅਤ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਨਮਾਜ਼ ਅਤੇ ਖੁਤਬਾ ਜਿਵੇਂ ਚਾਹੁਣ ਪੜ੍ਹਨ। ਚੁਨਾਂਚਿ 5 ਹਜ਼ਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਬਾਂਗ ਅਤੇ ਨਮਾਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਸੁਖ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ।[7] (ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਸਰਚ ਬੋਰਡ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 1964, ਪੰਨਾ 22) ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਨਿਰਪਖ, ਲੋਕ-ਪੱਖੀ, ਗਰੀਬਾਂ ਦਾ ਹਮਦਰਦ, ਨਾਰੀ-ਰਖਿਅਕ, ਅਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋਣਦਾ ਸਾਫ ਸਬੂਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ (1799-1839)

ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਨੈਤਿਕਤਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਂਭੇ ਰਖਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਮਾਨਤਾਵਾਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਜਾ ਉੱਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ, ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ, ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਇਕਾਈ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਬੇਮਿਸਾਲ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸੀ। [8] ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦ, "ਰੱਬ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਸੱਜੀ ਅੱਖ ਖੋਹ ਲਈ", ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ।[9]

ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਆਦਰ

ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਧਰਮ, ਜਾਤੀ, ਰੰਗ ਜਾਂ ਨਸਲ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਉਦਾਰ, ਦਿਆਲੂ, ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਜੇ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਹਰਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ (ਗੋਲਡਨ ਟੈਂਪਲ) ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੀ ਲਗਵਾਏ ਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਕਰਵਾਇਆ।

ਫਿਰਕੂਪੁਣੇ ਦਾ ਖਾਤਮਾ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਸਨ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਮਾਜਿਕ-ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਰੱਖਿਆ ਸਿਰਫ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ-ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਦਾਨ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦੀਆਂ ਸਥਾਈ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਧਰਮ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ-ਫਿਰਕੂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਇੱਕ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਵਜੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਹੈ।

ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਆਪੋ ਅਪਣੀਆਂ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਜਾ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੀ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਿੱਖ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਠ ਸੁਣਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦਾ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਐਲਾਨਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਚੇਤੰਨ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸ ਦੇ ਆਦਰ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਸੀ। ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਅਭਿਆਸਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ।

ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਦਾਨ ਅਤੇ ਦਇਆ

ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਦਾਨ ਅਤੇ ਦਇਆ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਧਰਮ ਦਾ ਗਠਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਰਾਜ ਲਈ ਗੁਰੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ।

ਹਲੀਮੀ

ਗਲੋਬਲ ਸਿੱਖ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਢਿੱਲੋਂ [10] ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾਃ "ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ। ਤਾਜ ਜਾਂ ਸਿੰਘਾਸਣ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਉਸ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਮ' ਤੇ ਛਾਪਿਆ। ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਨੂੰ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ”।

ਧਾਰਮਿਕ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਦਾਨ

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਲਈ ਡੂੰਘਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਖਾਇਆ, ਮੰਦਰਾਂ, ਮਸਜਿਦਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਭਗਤੀ ਭਾਵ ਨਾਲ ਗਏ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਕਈ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਸਜਿਦਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗੀਰਾਂ ਦੇਣ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਅਤੇ ਉਹ ਦਾਤਾ ਗੰਜ ਬਖਸ਼ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਕਰਨ ਸਮੇਤ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਿਆ ਰਿਹਾ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੰਪਰਦਾਇਕੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਹੈ। ਨਿਆਂ, ਦਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਅਰਾਜਕਤਾ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵੱਲ
ਜਦੋਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਏ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਗੜਬੜ ਵਾਲੀ ਦਸ਼ਾ ਸੀ। ਛੋਟੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਹਿਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਭ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ 1801 ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਹਾਰਾਜਾ ਬਣਿਆ। ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਰਾਜਕਤਾ ਅਤੇ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸਿੱਖ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਖਲਾਅ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਥਾਪਤ ਮਿਸਲ ਕਾਲ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਤੇ ਕਈ ਛੋਟੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਜਾਂ ਮਿਸਲ ਉਭਰੇ। ਜਦੋਂ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਏ, ਤਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਘੇਰਾ ਕਈ ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 12 ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ, 7 ਮੁਸਲਿਮ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ 1 ਹਿੰਦੂ ਰਾਜ ਸਮੇਤ ਕਈ ਖੰਡਿਤ ਰਾਜਾਂ ਤਕ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਜਵਾੜੇ ਮੁਕਾਬਲਤਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰਾਜ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣ ਸਕਿਆ ।[11]

ਨਾਗਰਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ
ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਕੇ ਲਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਗਈ ।ਉਸ ਨੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਸਖਤ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ।

ਸੈਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਵਰਤਾਉ
ਉਸ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਰਸਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਹ ਚੋਣਵਾਦ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਹੁਦੇ ਸੌਂਪਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਹਾਰਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। [12]

ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰੀਆਂ
ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ, ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਹੁਕੁਮ ਸਿੰਘ ਚਿੰਮੀ ਅਤੇ ਦੇਸਾ ਸਿੰਘ ਮਜੀਠੀਆ ਵਰਗੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਜਨਰਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੌਮੀਅਤਾਂ ਦੇ ਦਰਜਨਾਂ ਯੂਰਪੀਅਨ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੇ ਰੱਖੇ। ਫ੍ਰੈਂਚ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਇਤਾਲਵੀ, ਸਪੈਨਿਸ਼, ਹੰਗਰੀ, ਰੂਸੀ, ਯੂਨਾਨੀ ਅਤੇ ਯੂਰੇਸ਼ੀਅਨ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਦਰਜੇ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤਨਖਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਰਤਾਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਨ। ਸਤੰਬਰ 2016 ਵਿੱਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਇੱਕ ਕਾਂਸੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਅਲਾਰਡ ਸਕੁਆਇਰ, ਸੰਤ ਟਰੋਪੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਅਤੇ ਲੋਕ ਅਰਪਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸੇਂਟ ਟਰੋਪੇਜ਼ ਤੋਂ ਇੱਕ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਜਨਰਲ ਜੀਨ ਫਰੈਂਕਿਸ ਅਲਾਰਡ ਨੂੰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਫਰਾਂਸ, ਇਟਲੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਪਿਛੋਕੜ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਆਏ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ, ਹਿੰਦੂਆਂ, ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ, ਰਾਜਪੂਤਾਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀਅਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੁਝ ਸਭ ਤੋਂ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਜ਼ੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼-ਉਦ-ਦੀਨ, ਫਕੀਰ ਨੂਰੂਦੀਨ, ਦੀਵਾਨ ਮੋਹਕਮ ਚੰਦ, ਦੀਵਾਨ ਭਾਨਾਨੀ ਦਾਸ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਨਿਯੁਕਤੀ ਲਈ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਧਾਰਤ ਪਹੁੰਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ।12 ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ, ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੂਬਾ, ਪਰਗਨਾ, ਤਾਲੂਕਾ ਅਤੇ ਮੌਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲਤਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਹੁਦਿਆਂ' ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਮੁਗਲ ਪੈਟਰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ [13] ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਪਹੁੰਚ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ' ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਮਰਾਟ ਅਕਬਰ ਵੱਲੋਂ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੇਣ ਦੇ ਉਲਟ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੰਤਰੀ ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਡੋਗਰਾ ਸਨ। ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਧਿਆਨ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਡੋਗਰਾ ਸਨ। ਤਿੰਨ ਮੁਸਲਿਮ ਮੰਤਰੀ ਫਕੀਰ ਅਜ਼ੀਜ਼ੂਦੀਨ (ਵਿਦੇਸ਼ ਮਾਮਲੇ) ਫਕੀਰ ਨੂਰੂਦੀਨ (ਗ੍ਰਹਿ) ਅਤੇ ਫਕੀਰ ਇਮਾਮੂਦੀਨ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੇ ਰਖਵਾਲੇ) ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਦਰਾਂ ਹਿੰਦੂ ਮੰਤਰੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਿਰਫ਼ ਸੱਤ ਸਿੱਖ ਮੰਤਰੀ ਸਨ।[14]

ਸਾਂਝੀ ਸਿਖਿਆ, ਸਾਹਿਤ ਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਾਸ
ਆਪਣੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, 1799 ਤੋਂ 1839 ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਕੁਸ਼ਲ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 14-15 ਮਿਲੀਅਨ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਸੀ। ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ।

ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਅਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਸੀ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੱਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਭਗਵੱਤ ਗੀਤਾ ਸਮੇਤ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁਸਲਿਮ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਨ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੇ ਅੰਤਰ-ਧਰਮ ਸਮਝ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਮ੍ਰਿੱਧੀ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ, ਜਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸੰਪੂਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇਪਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ।[15] ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਅਨਪੜ੍ਹ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਿਆ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਭਗਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਲੂਕ ਕਰਨ ਦੀ ਉਸ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਭਿੰਨ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ।[16]. ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਵਿੱਚ ਝਲਕਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਕੱਟੜਤਾ, ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਫਿਰਕੂ ਹਿੰਸਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਣਹੋਂਦ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ।

ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਵਤ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕ]ਤੀ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਦਇਆ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਗਿਆਨਵਾਨ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦਿ ਡਿਸਕਵਰੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ' ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੇ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। "ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੈਨਾ ਬਣਾਈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਹੋਵੇ, ਜਦੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।[17]

ਨਿਰਪੱਖ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਤਕਰੇ ਦੇ ਇਨਸਾਫ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਯਕੀਨੀ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਨਿਆਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਹੋਵੇ। ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਮਰਪਿਤ ਵਿੱਤ ਵਿਭਾਗ, ਦਫਤਾਰ-ਏ-ਮਲਿਯਾਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਜ਼ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਇੱਕ ਠੋਸ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਵਤ ਅਤੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ। ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਦਇਆ ਪ੍ਰਤੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਤੀ ਇਸ ਗਿਆਨਵਾਨ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਦਿ ਡਿਸਕਵਰੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ' ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੇ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। "ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਨ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਅਣਮਨੁੱਖਤਾ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਰਾਜ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੈਨਾ ਬਣਾਈ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖੂਨ-ਖਰਾਬਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਰ ਅਪਰਾਧ ਲਈ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਹੋਵੇ, ਜਦੋਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਮੌਤ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਸੀ।[18]

ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਇਜ਼ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਇੱਕ ਠੋਸ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਪਣੇ 40 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੌਰਾਨ, 1799 ਤੋਂ 1839 ਤੱਕ, ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਅਧਾਰਤ ਕੁਸ਼ਲ ਸਿਵਲ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 14-15 ਮਿਲੀਅਨ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਨਸਲੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਸਮੇਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਨੁਮਾਇੰਦਗੀ ਸੀ। ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ।ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦਭਾਵ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਲਾਸੀਕਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ।[19]

ਇਸ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਪਹੁੰਚ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਦੇ ਨਾਲ, ਉਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈਚਾਰਕ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀਆਂ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮਾਂ, ਜਿੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਵਿਆਪਕ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਫਿਰਕੂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਭਿੰਨ ਆਬਾਦੀ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਸੀ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਸੀ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਤੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੰਗਰ (ਮੁਫਤ ਰਸੋਈਆਂ) ਜੋ ਸਾਰੇ ਪਿਛੋਕV ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਨੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। 16. ਉਸ ਦੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ ਵਿੱਚ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਮਾਮਲੇ ਲੌਕਿਕ ਮਾਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਸਨ, ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੁਸਲਿਮ ਮਸਜਿਦਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਦਾ ਰਹੇ। ਬਹੁਗਿਣਤੀ ਮੁਸਲਿਮ ਭਾਈਚਾਰੇ ਲਈ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਸ਼ਾਹੀ ਮਸਜਿਦ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ, ਜੋ ਸਦਭਾਵਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ, ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਂਝੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਜਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ। ਮਤਭੇਦਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋਈ, ਜੋ ਸਾਂਝੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਨਾਲ ਇਕਜੁੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸੀ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸਦਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸੀ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਹਰੀ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸਨ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ, ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਅਸਧਾਰਨ ਸਨ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੀ ਵੱਡੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦਿਵਾਈ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵੀ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਰੋਧੀ ਸਨ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸਾਰੇ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[20]

ਖਾਲਸਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਰਪਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨਾ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੱਖੜ ਸੀ; ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਉਸ ਦੀ ਭਗਤੀ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ਸਮਾਵੇਸ਼ੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਮਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਪਹੁੰਚਯੋਗ ਅਤੇ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ 1839 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਕਾਇਮ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਸਥਾਨ ਮਿਲਿਆ। ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਵਚਨਬੱਧ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਗਹਿਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਜੋ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਜਾਂ ਹੋਰ ਸਵੈ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਉੱਥੇ ਉੱਥੇ ਤਦ ਤਦ ਧਰਮ ਦੀ ਰੂਹ ਤੇ ਦਿੱਖ ਵਿਗੜੀ। ਜਦ ਮੁਗਲ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ਾਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤਾਕਤਾਂ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਜੋ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਸੀ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਇਆ। ਅੱਲਾ ਹੂ ਅਕਬਰ ਭਾਵ ਅੱਲਾ ਹੀ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਰਚੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਹੀ ਖੁਦਾ ਦੇ ਬੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਭਰਾਤਰੀਵਾਦ ਹੈ ਸਭ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਸੱਭ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਵਰਤਾਉ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿਸੇ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਘਟੀਆ ਸਮਝ ਕੇ ਦਬਾਉਣਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ, ਤਕੱਬਰ, ਧਰਮ ਬਦਲੀ ਤੇ ਪੱਖਪਾਤ ਲਈ ਵਰਤਿਆ। ਪਰ ਜਦ ਧਰਮ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕ ਹਿਤਾਂ ਦੇ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਧੀਆਂ ਜਿਸ ਤਰਾਂ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਨ ਭਾਵੇਂ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸੀ ਪਰ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਬਣ ਗਿਆ ਤੇ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਲਈ ਰਾਹਨੁਮਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਜਦ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨੋਂ ਵਕਤੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਾਂ ਨੂੰ ਘੋਖੀਏ ਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਜਿੱਥੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਦਿ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਉੱਥੇ ਜੋ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਦਭਾਵਨਾ ਲਈ, ਲੋਕ ਹਿਤਾਂ ਲਈ, ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਲਈ ਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਵਰਤਿਆ ਕਿ ਭੁਲਣਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕ ਦਾਤਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਤਕਰਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰਦੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਸਨ ਜੋ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚਲਾਇਆ ਸੀ ਉਹ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਸ਼ਹਿਣਸ਼ੀਲ, ਹਲੀਮੀ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ।ਮਹਾਰਾਜ ਰਣਜੀਤ ਸ਼ਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਦਇਆ, ਹਲੀਮੀ ਤੇ ਲੋਕ ਨਿਆਂ , ਲੋਕ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਰਵ ਪਿਆਰ ਲਈ ਮਕਬੂਲ ਹਨ ਤੇ ਇੱਕ ਸਰਵੇ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੋ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।​

ਹਵਾਲੇ

[1] (ਮਸੀਰ- ਏ-ਆਲਮਗਿਰੀ, (ਜਾਦੂਨਾਥ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਵਾਦਿਤ) ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਰਾਇਲ ਏਸ਼ੀਆਟਿਕ ਸੁਸਾਇਟੀਃ ਕਲਕੱਤਾ, 1947, ਪੰਨਾ 81)

[2] ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਸ਼ਰਮਾ, ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਨੀਤੀ, ਆਕਸਫੋਰਡਃ ਲੰਡਨ,1940, ਪੰਨਾ 149

[3] ਸੀਯਾਹ ਅਖਬਾਰਤ-ਏ-ਦਰਬਾਰ-ਏ-ਮੁਆੱਲਾ, ਜੁਲੁਸ 23, ਜ਼ਿਲਕਾਦਾ 29/23 ਦਸੰਬਰ 1679

[4]ਮਾਸੀਰ-ਇ-ਆਲਮਗਿਰੀ) ਅਗਸਤ 1669

[6] ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ, ਵੱਡਾ ਘਲੂਘਾਰਾ, ਸਿੱਖ ਫਿਲਾਸਫੀ ਨੈਟ

[7] ਸਤਵੀਰ ਕੌਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, 2017. ਪੰਨਾ 61

[8] ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਐਮਰਜਿੰਗ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀਜ਼ ਐਂਡ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਰਿਸਰਚ (JETIR) www.Jetir.Org G5 © 2025 ਜੈਟਰ ਅਗਸਤ 2025, ਖੰਡ 12, ਅੰਕ 8 www.Jetir.Org (Issn-2349-5162)

[9] ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਸਤਵੀਰ ਕੌਰ, ਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, 2017. ਪੰਨਾ 61

[10] ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਢਿਲੋਂ

[11] ਛਾਬੜਾ, ਜੀ. ਐਸ., ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਉੱਨਤ ਇਤਿਹਾਸ, ਵਾਲੀਅਮ. II (ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪੀਰੀਅਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੁਆਰਾ, 1960 ਪੰਨਾ 18

[12] ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ-ਪਹਿਲੀ brsI ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਯਾਦਗਾਰ, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 1939 ਪੀ ਪੀ 196

[13] ਜਰਨਲ ਆਫ਼ ਐਮਰਜਿੰਗ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀਜ਼ ਐਂਡ ਇਨੋਵੇਟਿਵ ਰਿਸਰਚ (JETIR) www.Jetir.Org G5 © 2025 ਜੈਟਰ ਅਗਸਤ 2025, ਖੰਡ 12, ਅੰਕ 8 www.Jetir.Org (Issn-2349-5162)

[14] ਉਹੀ

[15] ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਸਕੱਤਰੇਤ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਅਗਸਤ 2003 ਪੰਨਾ 9

[16] ਸਤਵੀਰ ਕੌਰ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਗੁਰੂ ਕਾਸ਼ੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ, 2017. ਪੰਨਾ 74

[17] ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਲੋਕ ਸਭਾ ਸਕੱਤਰੇਤ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਅਗਸਤ 2003 ਪੰਨਾ 9

1[18] ਉਹੀ

[19] ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਡਾ, ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦੁਰ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਸਰਚ ਬੋਰਡ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ