New posts

Welcome to all New Sikh Philosophy Network Forums!

Explore Sikh Sikhi Sikhism...
Sign up Log in

Reply to thread

Message: <blockquote data-quote="Dalvinder Singh Grewal" data-source="post: 226721" data-attributes="member: 22683">ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ 'ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਉੱਭਰਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਨਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਮੁਲਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਨੇਫਾ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘ ਦਾ 26ਵਾਂ ਰਾਜ ਹੈ ਜੋ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਤਰ ਵਲੋਂ ਤਿੱਬਤ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਚੀਨ ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਪੂਰਬ) ਭੂਟਾਨ (ਪੱਛਮ) ਅਤੇ ਅਸਾਮ (ਦੱਖਣ) ਵੱਲ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਪਹਾੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਚਾਈ ਹੇਠਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ 1500 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ 7000 ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰਾ ਖੇਤਰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਣੀ ਬਰਫਬਾਰੀ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਤਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉੱਚੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਗੈਰ-ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ।[ATTACH=full]23369[/ATTACH]ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ, ਕਾਮੇਂਗ, ਸੁਬਨਸਿਰੀ, ਸਿਆਂਗ, ਲੋਹਿਤ ਅਤੇ ਤਿਰਪ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ, ਜੋ ਉੱਤਰ ਤੋਂ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਰਾਜ ਨੂੰ 5 ਵਾਦੀਆਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਸੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਘਾਟੀ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਲੋਕ ਭਾਰਤੀ-ਮੰਗੋਲ ਨਸਲ ਦੇ ਹਨ ਹਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨੂੰ ਤਿੱਬਤ-ਬਰਮੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇਵ ਜੀ ਜੋੜਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਬੋਲਦੇ ਹਨ। (1981 ਦੀ ਮਰਦਮਸ਼ੁਮਾਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 105 ਸੀ । ਹਰ ਕਬੀਲਾ ਅਪਣੀ ਅਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ। ) 1986 ਅਤੇ 1987 ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਵਾਸ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ 4 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਅਰੁਣਾਂਚਲ, ਇਸ ਦੇ ਕਬੀਲiਆਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਉੱਪਰ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਲਈ ਡੂੰਘੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ।ਮੇਰੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਖੋਜ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫਲਦਾਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ।ਪਹਿਲੌੀ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਡਿਗਰੀ ਨਾਰਥ ਬੰਗਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਾਤੀ ਗਈ।. ਇਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝ ਵੀ ਮਿਲੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਸੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖੋਜ ਜਿਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪੀ ਐਚ ਡੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਅਰੁਣਾਂਚਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਵੀ ਹੋਇਆ।[ATTACH=full]23370[/ATTACH]ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ: ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਲ੍ਹਾਸਾ (ਤਿੱਬਤ) ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹ ਭੂਟਾਨ ਤੋਂ ਤਵਾਂਗ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘੇ ਅਤੇ ਸਮਦੁਰਾਂਗ ਚੂ ਤੋਂ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਉਹ ਲ੍ਹਾਸਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੱਠ ਸਾਮੀ ਗਏ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੇਮੋਸ਼ੁਬਾ ਮੰਚੂਖਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ।[ATTACH=full]23371[/ATTACH][ATTACH=full]23377[/ATTACH]ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ। ਮੇਂਚੁੱਖਾ ਤੋਂ ਉਹ ਤਿੱਬਤ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਮੰਚੂਖਾ ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗੈਲਿੰਗ ਅਤੇ ਟੂਟਿੰਗ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਫਿਰ ਤੋਂ ਅਸਾਮ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਦੀਆ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮ-ਕੁੰਡ ਗਏ।ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਹੁਣ ਤੱਕ ਛੁਪਿਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖਕ ਦੀ ਅਰੁਣਾਚਲ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਫੇਰੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੇਰਵੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦੇ ਹਨ। ਇਥੇ ਮੈਨੂੰ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਉਸਾਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਇਸ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਅਜੀਬ ਹੈ । ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਜਦ ਮੈਂ 1986-87 ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਸਿਆਂਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਿੰਡ ਸੇਗਾਂਗ- ਮੰਚੂਖਾ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਦੀ ਚੌਕੀ ਉੱਤੇ ਮੇਜਰ ਵਜੋਂ ਤਾਇਨਾਤ ਸੀ।ਮੈਂ ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਸੁਣ ਕੇ ਉੱਠਿਆ। "ਇਸ ਵੇਲੇ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਮੈਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲਿਆ ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਸੇਗਾਂਗ ਦਾ ਗਾਓਂ ਬੂੜਾ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਬੜੇ ਜ਼ੋਰ ਦਾ ਦਰਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਦਵਾਈ ਦਿਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਰਾਹਤ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਏਥੇ ਪੇਟ ਦਰਦ ਆਮ ਗੱਲ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਮੈਂ ਡਾਇਆਜੀਨ ਦੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਡਾਇਆਜੀਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਗੋਲੀਆਂ ਲੈ ਲਈਆਂ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਲ ਪਿਆ।ਅੱਗੇ ਇੱਕ ਬੋਧ ਲਾਮਾ ਮਾਲਾ ਫੇਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ ‘ਨਾਨਕ, ਨਾਨਕ’ ਜਪੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅਚੰਭਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਲਾਮਾ ‘ਨਾਨਕ, ਨਾਨਕ’ਵਾਰ ਵਾਰ ਕਿਉਂ ਜਪ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਹੱਥ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।ਜਦ ਉਸ ਨੇ ਮਾਲਾ ਫੇਰ ਲਈ ਤਾਂ ਟੱਲੀ ਖੜਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਬਲਦੇ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਕ ਕਟੋਰੀ ਵਿੱਚ ਜਲ ਭਰਿਆ ਤੇ ਉਵੇਂ ਹੀ ‘ਨਾਨਕ, ਨਾਨਕ’ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਿਮਾਰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਜਲ ਪਾਇਆ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਦਵਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਡਾਇਆਜੀਨ ਦੇ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਦਰਦ ਤੋਂ ਰਾਹਤ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਮੈਨ ਉਸ ਲਾਮਾ ਤੋਂ ਨਾਨਕ ਨਾਨਕ ਜਪਣ ਵਾਲੀ ਅਸਲੀਅਤ ਜਾਨਣੀ ਚਾਹੀ।ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਨਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਲਾਮਾ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਥਾਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਗੋਂਫਾ (ਬੋਧ ਮੰਦਿਰਾਂ) ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਮੰਚੂਖਾ ਦੇ ਪੇਮੋਸੂਬਾ ਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਆਏ ਸਨ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਤਪਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ।[ATTACH=full]23372[/ATTACH]ਮੈਨੂੰ ਸੇਗਾਂਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਲਾਮਾ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮਚੁਖਾ ਘਾਟੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਵਾਈ ਪਿਲਾਉਣ ਲਈ ਮੱਖਣ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਗੋਫਾ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕਬੀਲੇ ਮੇਂਬਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤਿੱਬਤ ਦੇ ਡਾਕਬੋ ਕੌਂਗਬੋ ਤੋਂ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਪੇਮੁਸ਼ੂਬੂ ਅਤੇ ਮੰਚੂਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਅਸੀਂ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਰਿੰਪੋਚਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਡੋਰਗੀਲਿੰਗ ਹਿੱਲ 'ਤੇ ਸਾਡੇ ਗੋਂਫਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ”।ਲਾਮਾ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, "ਪੇਮੋਸ਼ਬੂ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ਦੌਰਾਨ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਰਿੱਛ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਧਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਰਿੱਛ ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਿਆ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਉਥੋਂ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਹਰ ਸਾਲ ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਆਖਰੀ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਥੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਹ ਮਹੀਨਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੱਥਰ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਮਚੂ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਲੰਘਦੇ ਸਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਾਫ਼ ਦਿਲ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਹੀ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿੰਨੇ ਵੀ ਪਤਲੇ ਹੋਣ, ਗੁਫਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦੇ।ਲਾਮਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, "ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਨਹਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਹੁਣ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਤਲਾਅ ਹੈ ਜੋ ਛੋਟੇ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕੋਈ ਖਾਸ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਇੱਛਾ ਦੁਹਰਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਤਲਾਅ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਕੱਢਦੇ ਹਾਂ। ਜੇ ਪੱਥਰ ਚਿੱਟਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਜੇ ਪੱਥਰ ਕਾਲਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਚਿੱਟੇ ਦੋਵੇਂ ਧੱਬੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇੱਛਾ ਸਿਰਫ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਗਏ ਪੱਥਰ ਦਾ ਰੰਗ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।ਲਾਮਾ ਦੇ ਬਿਆਨਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਭਰ ਦਿੱਤੀ। ਪਰ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਦਿਖਾਉਣ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਧਿਆਨ ਸਥਾਨ ਪੇਮੋਸ਼ੂਬੂ ਲੈ ਗਏ। ਪੇਮੋਸ਼ੂਬੂ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪਿਆ ਜੋ ਕਿ ਰਿੱਛਾਂ, ਬਾਘਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਸੂਰਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਜੋਕਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲਟਕਦੀਆਂ ਸਾਡੇ ਆ ਲਗਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਆਉਂਦੀ ਸੀ।ਕਈ ਵਾਰ ਰਸਤਾ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠੋਂ ਗਾਇਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲਟਕਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸੰਘਣੇ ਝਾੜ ਝੰਖਾੜ ਵਿਚਕਾਰ, ਸਾਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਖੁਲ੍ਹੀ ਜਗਾ ਮਿਲੀ ਜਿੱਥੇ 'ਓਮ ਮਨੀ ਪਦਮ ਹਮ' ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਛਾਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਰਵਾਇਤੀ ਚਿੱਟਾ ਬੋਧ ਝੰਡਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ।ਲਾਮਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਹ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ 1001 ਵਾਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਲਾਮਾ ਡੂੰਘੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਝੁਕਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਘੰਟੀ ਵਜਾਉਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਭਜਨ ਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੇਟ ਵਜੋਂ ਮੰਚ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਚਿੱਟੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਝੰਡਾ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਜਿਸ ਉਤੇ ਤਿਬਤੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਉਕਰੇ ਹੋਏ ਸਨ।ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਿਖਾਏ। ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਦਸ ਫੁੱਟ ਉੱਚੇ ਸਨ। ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਉੱਕਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਲਾਮਾ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਸਿਰ, ਮੋਢਿਆਂ, ਬਾਹਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ। ਇੰਝ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਤਰਾਸ਼ਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਪੱਥਰ ਉਤੇ ਉਕਰੇ ਸਰੀਰਾਂ ਉਤੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਾ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਲੈ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੀ ਪੌੜੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।ਉਸ ਪੌੜੀ ਰਾਹੀਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਅਸੀਂ ਬਮਚੂ ਦਰਿਆ ਕਿਨਾਰੇ ਆ ਗਏ। [ATTACH=full]23373[/ATTACH]                                [ATTACH=full]23374[/ATTACH]ਬਮਚੂ ਕੰਢੇ ਤਿੰਨ ਚੁਬੱਚੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਤੇ ਪੱਥਰ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਚੁਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਦੱਸੇ ਗਏ।ਲਾਮਾ ਉਸ ਚੁਬੱਚੇ ਉੱਪਰ ਝੁਕਿਆ ਤੇ ਦਸ ਵਾਰ ਨਾਨਕ ਨਾਨਕ ਉਚਾਰ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਚੁਬੱਚੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਕੱਢਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਚਿੱਟਾ ਪੱਥਰ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁੱਤਰ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲਾਮਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਲਗਾਵ ਤੋਂ ਹੈਰਾਨ ਸੀ।ਮੇਰੀ ਯੂਨਿਟ 54 ਫੀਲਡ ਰਜਮੈਂਟ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਅਹੀਰਾਂ ਦੀ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆਏ 542 ਫੀਲਡ ਬੈਟਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਜੂਨੀਅਰ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਯਾਦਵ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੇਜਰ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਇੱਹ ਬਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਚੁੱਕਾਂ । ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮੇਰੇ ਉੱਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ, ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਿਚਾਰ ਆਇਆ, ਕਿ "ਜੇ ਗੁਰੂ ਇੱਥੇ ਆਏ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਾ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ?" ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਕੱਢਿਆ, ਇਹ ਚਿੱਟਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਪੂਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ; ਮੈਂਨੂੰ ਇੰਨੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਜਾਪਿਆ।ਏਥੇ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਟਿਨ ਸ਼ੀਟਾਂ, ਕਿੱਲ-ਮੇਖਾਂ, ਲੋਹੇ ਦੇ ਜਿੰਦੇ ਕੁੰਡੇ ਆਦਿ ਬ੍ਰਹਮਪੁਤਰੋਂ ਪਾਰ ਆਸਾਮ ਤੋਂ ਲਿਆਉਣੇ ਪੈਣੇ ਸਨ ਜੋ ਅਸੰਭਵ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਏਥੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਖਾਣੇ ਦਾਣੇ ਤੋਂ ਤਰਸੇ ਪਏ ਸਾਂ। । ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੁਰਾ ਮਜ਼ਾਕ ਮੰਨਣਾ ਬਿਹਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ 1984 ਦੇ ਦੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਬਣਾਉਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਸੀ।ਪਰ ਮੇਰੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ। "ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" ਉਸ ਨੇ ਸੰਜੀਦਗੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ। ਪਰ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਇੰਨੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸ਼ੱਕ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤਾ। "ਤੁਸੀਂ ਅਲੱਗ-ਥਲੱਗ ਕਿਉਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹੋ ਸਾਹਿਬ? ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਵਾਂਗੇ, "ਸੁਬੇਦਾਰ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਕਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾਵਾਂਗੇ। ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੈ, "ਲਾਮਾ ਨੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਹਾ। ਮੈਂ ਦੁਚਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਕੀ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਮੌਲਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਹੈ। "ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਸਥਾਨ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿਕੋਣੀ ਖੇਤਰ ਹੋਵੇਗਾ; ਜੋ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਆਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸੀਮਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ, "ਇਹ ਸਥਾਨ ਗੁਰੁ ਜੀ ਦੇ ਤਪ ਸਥਾਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੇ 500 ਗਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।" ਮੈਂ ਇਸ ਸਭ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ।ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ, ਮੈਂ ਲਾਮਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਥਰ' ਤੇ ਬੈਠੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਖੇਤਰ ਸਮਤਲ ਸੀ ਪਰ ਵੱਡੇ ਦਰੱਖਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਘਣੇ ਝਾੜ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਾੜੀ ਦੀ ਢਲਾਣ ਤੇ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਥੱਲੇ ਬਮਚੂ ਅਤੇ ਯਾਰਗਪਚੂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਏਥੋਂ ਸੰਘਣੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਰੁੱਖ ਸਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ ਜੋ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਕੰਮ ਸੀ"ਇਹ ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਲਈ ਪੱਥਰ ਰੱਖਣ ਦਾ ਸ਼ੁਭ ਸਮਾਂ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦਾ ਹੈ", ਲਾਮਾ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਰੱਖਦਿਆਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। “ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗੇ, " ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤੱਕ ਜਾਣ ਰਸਤੇ ਦਾ ਮੁਢਲਾ ਕੰਮ ਵੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਲਾਮਾ ਨੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸੋਟੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਝੰਡੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ "ਓਮ ਮਨੀ ਪਦਮ ਹਮ" ਲਟਕਦੇ ਹੋਏ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਟੁਕੜਾ ਰੱਖਿਆ।ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਲਾਮਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪੂਜਾ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਿਸ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨਾ ਹੈ।ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਨਿਰਮਾਣ ਸਮੱਗਰੀ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬਣਾਉਣਾ ਬਿਹਤਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਕਮਰੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ, ਇੱਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ, ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਲਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੰਗਰ ਸਮੱਗਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਕਰਣਾਂ ਲਈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸੇ ਯਾਤਰੀ ਦੇ ਠਹਿਰਣ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਰਾਤ ਲਈ ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਹੋਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸਮੱਗਰੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲਗਭਗ 800 ਲੱਕੜ ਦੇ ਫੱਟੇ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 100 ਸੀਜੀਆਈ ਸ਼ੀਟਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਵੇਗੀ। "ਅਸੀਂ ਇਹ ਸਭ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਕਾਂਗੇ "? ਮੈਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਾਇਆ। ਸੁਬੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੇ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਰਖਦਾ ਸੀ ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਦ੍ਰਿੜ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। "ਅਸੀਂ ਲੱਕੜ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਫੱਟੇ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਾਂਗੇ। ਸੀਜੀਆਈ ਸ਼ੀਟਾਂ ਨੂੰ ਦਿਨਜਾਨ (ਅਸਾਮ) ਤੋਂ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਮੰਗਵਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਹ ਸਭ ਇਉਂ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ "ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਚਾਂ ਨਾਲ ਯੂਨਿਟ ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਆਏ। ਵਾਪਸੀ 'ਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਯੂਨਿਟ ਦੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਬਿਆਨੀ। ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਹੀਰਾਂ ਨੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕਹੇ ਗਏ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ ਅਤੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ "ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਇੱਛਾ" ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਗੇ।ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇਰੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨ, ਜੋ ਕੁਝ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸਨ, ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਲਾਮਾ ਨੇ ਸੇਗਾਂਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਗਾਉਂ ਬੂੜ੍ਹਾ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਲਈ ਆਇਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ “ਜੋ ਮਦਦ ਤੁਸੀਂ ਸਾਥੋਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਲਈ ਹਾਜ਼ਰ ਹਾਂ”। ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੂਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਤਰਖਾਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਆਰੀ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਾਉਂ ਬੂੜ੍ਹਾ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਝਿਜਕ ਦੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਪਿੰਡ ਵਲੋਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਹ ਦਿਲੋਂ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਉਸ ਨੇ ਲਾਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਮੰਚੂਖਾ ਦੇ ਵਧੀਕ ਸਹਾਇਕ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਾਮ 'ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾ ਵਜੋਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ।ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਨੇ ਰਸਤੇ ਦੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਮੈਂ ਦਿਨਜਾਨ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਵੇਰਵੇ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀਜੀਆਈ ਸ਼ੀਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮੱਗਰੀ ਖਰੀਦਣ ਅਤੇ ਉਸ ਲਈ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਦਿਨਜਾਨ -ਤਿਨਸੁਖੀਆ ਤੋਂ ਮੰਚੂਖਾ ਤੱਕ ਸਮੱਗਰੀ ਲਿਆਉਣਾ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਬਾਰੇ 2-3 ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸੋਚਿਆ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਾਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਦੇਯ ਵਾਲੇ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਦੇ ਪਾਇਲਟ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ. ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਔਖੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਲੰਘਾਇਆ। ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨੇੜਿਓਂ ਘੋਖਿਆ ਅਤੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲਗਭਗ 500 ਗਜ਼ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੈਲੀਪੈਡ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉੱਚ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰਾਂ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਲੈਣੀ ਪਵੇਗੀ।ਕੰਮ ਉਮੀਦ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਸਾਮ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ। ਖੇਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮਹਾਰ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦਾ ਬਟਾਲੀਅਨ ਕਮਾਂਡਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਜਰ ਯਾਦਵ, ਜੋ ਫਿਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਅਹੀਰ ਸੀ, ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ, ਉਹ ਵੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਉੱਥੇ ਗਿਆ। ਉਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਨੇ ਨੇVਲੇ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇੱਕ ਅਣਜਾਣ ਰਸਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਫੋਜ ਦੀ ਤੈਨਾਤੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੰਚੂਖਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈਨਾ, ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਦੇ ਉੱਚ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਸਥਾਨਕ ਤਰਖਾਣਾਂ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਕਮਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ। ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਾ "ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤਪੋਸਥਾਨ" ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਯਾਤਰੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਇੱਕ ਖਿੱਚ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਣ ਗਿਆ।                                                                           [ATTACH=full]23368[/ATTACH] [ATTACH=full]23375[/ATTACH]ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਚੀਨੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਨੇ ਘਾਟੀ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੀ ਤੈਨਾਤੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ।ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਇੱਕ ਆਰਟਿਲਰੀ ਫੀਲਡ ਫਾਇਰਿੰਗ ਰੇਂਜ ਵੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਬੰਗਾਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਸੜਕਾਂ, ਬੰਕਰ ਆਦਿ ਲਈ ਲਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਥਾਨਕ ਉਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੈਲੀਪੈਡ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਲਈ ਟਰੈਕ/ਸਡੜਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਐਡਵਾਂਸ ਲੈਂਡਿੰਗ ਗਰਾਊਂਡ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ। [ATTACH=full]23376[/ATTACH] 24 ਮਾਰਚ (1987) ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਮੇਲਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਹ ਮੌਕਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਲਾਮਾ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਸ ਸਥਾਨ' ਤੇ ਆਏ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁਫਤ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ' ਤੇ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਜੋ ਮੈਂ ਤਿੰਨ ਸੁੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾ ਕੇ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ।। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਜਿੱਥੇ ਲਾਮਾ ਨੇ ਮੇਰੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਜਵਾਨ ਨੇ ਇਹ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਅਸੀਂ ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਦਿਨ ਸਾਰੀ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਜੀਨੀਅਰਜ਼ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਵੀ ਸੀ। ਫਿਰ ਹੋਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਜੁੜਦੇ ਗਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਅਖੰਡ ਪਾਠ 'ਸਮੁੱਚੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ 'ਦਾ ਨਿਰੰਤਰ ਪਾਠ’ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਗਏ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੰਚੂਖਾ ਵਿੱਚ ਰੋਜ਼ ਕੀਰਤਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਹਿਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਆ ਗਈ। ਹੋਰ ਸਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਮੇਰੀ ਏਥੋਂ ਬਦਲੀ ਸਿਲੀਗੁੜ੍ਹੀ ਦੀ ਆ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਮੈ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਯੁਨਿਟ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਾਇਨਾਤੀ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਮਿਲ ਗਏ, ਮੈਂ ਫੰਡ ਅਸਾਮ ਰਾਈਫਲਜ਼ ਦੇ ਮੇਜਰ ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਸਿਲੀਗੁੜੀ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਮੇਰਾ ਖੇਤਰ ੳੱਤਰੀ ਸਿੱਕਮ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੀ। ਸਿਲੀਗੁੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਰੀਆਂ ਉਪਲਬਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀਆਂ ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਅਨ ਕੀਤਾ। ਮੇਰੀ ਹੋਰ ਖੋਜ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਿਆਪਕ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਦੀ 'ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਆਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ', ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਦੀ 'ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਅਤੇ ਡਾ. ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਸਿੰਘ ਦੀ 'ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ' ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸਿੱਕਮ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਦੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮੈਂ ਅਪਣੀ ਪੁਸਤਕ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਉੱਤਰ ਉਦਾਸੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਿੱਕਮ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਬਾਰੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਸਬੰਧ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਪੁੱਛਗਿੱਛ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਿੱਕਮ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਤੇ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਧਾਰ 'ਤੇ, ਮੈਂ 1987 ਤੋਂ 1990 ਵਿੱਚ ਭੂਟਾਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਰੁਣਾਚਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੇਲਾ, ਤਵਾਂਗ, ਲੁਮਲਾ, ਜ਼ਿਮੀਥਾਂਗ, ਲੁਮਪੁੰਗ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ।ਇਸ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਭੂਟਾਨ ਗਏ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਹਜੋ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਸ਼ੀਗੋਂਗ-ਜ਼ੋਂਗ ਅਤੇ ਡੁਕਤੀ ਗਏ। ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਤੇ ਸੇਲਾ ਅਤੇ ਸਬਰੇਲਾ ਦੀ ਯਾਤਾਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੋਵਿੰਦਗੜ੍ਹ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉੱਥੋਂ ਉਹ ਨਾਨਕ ਜ਼ੋਂਗ ਗਏ। ਉਹ ਕੁਝ ਦਿਨ ਉੱਥੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਸੁਣੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਦਿਤੀਆਂ। ਉੱਥੇ ਲੋਕ ਅੱਜ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੂਜਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਹ ਹੋਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਵਧੇ ਅਤੇ ਤਵਾਂਗ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮੱਠ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਪੇਂਟਿੰਗ ਅਜੇ ਵੀ ਮੱਠ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਲਾਮਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਰਿੰਪੋਚੇ 2 ਵਜੋਂ ਪੂਜਦੇ ਹਨ। ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਉਸ ਰਸਤੇ ਗਏ ਜਿਸ ਤੇ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਲਾਸਾ ਤੋਂ ਨਿੱਕਲ ਕੇ ਆਇਆ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਰਨ ਲਈ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ' ਤੇ ਆਰਾਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਲਿਆ। ਇਹ ਪੱਥਰ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨਾਲ ਚਿੰਨ੍ਹਿਤ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰੀ ਬਰਫਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਇਹ ਅਣਲੱਗ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੇ ਛੇ ਛੇ ਫੁੱਟ ਭਰਫ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਗਉਲਾ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ। ਹੁਣ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਗੁਰੁ ਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦ ਗੁਰ ਅਸਥਾਂਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਲੁਮਪੁੰਗ ਮੱਠ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਲਾਮਾ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਤਵਾਂਗ ਤੋਂ ਲ੍ਹਾਸਾ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਲੁਮਪੁੰਗ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਉੱਥੇ ਠਹਿਰੇ। ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਗਭਗ 20 ਫੁੱਟ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੂਰਤੀ ਦਿਖਾਈ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਹੈ । ਮੈ ਲਾਮਾ ਦੀ ਅਤੇ ਇਸ ਮੂਰਤੀ ਦੀ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਲ੍ਹਾਸਾ ਲਈ ਜੋ ਰਸਤਾ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ, ਉਹ ਘੱਟ-ਘੱਟ ਉਹੀ ਸੀ ਜੋ ਦਲਾਈ ਲਾਮਾ ਨੇ ਲ੍ਹਾਸਾ ਤੋਂ ਰਵਾਨਗੀ ਦੌਰਾਨ ਅਪਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਮੇਰਾ ਦੂਜਾ ਦੌਰਾ 9 ਨਵੰਬਰ 2014 ਤੋਂ 15 ਨਵੰਬਰ 2014 ਤੱਕ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮੈਂ 25 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਂਚੁੱਖਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਗਿਆ ਸੀ। 'ਆਜ ਤੱਕ' ਦੇ ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸੇਤੀਆ ਮਿੱਲਜ਼ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਸੇਤੀਆ ਅਤੇ ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਂਝੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਡਿਬਰੂਗਡ਼੍ੜ੍ਹ ਤੋਂ ਮੇਂਚੁੱਖਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਪੈਟਰੋਲ ਦੇ ਬਿੱਲਾਂ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 2500 ਰੁਪਏ ਦੀ ਐਸਯੂਵੀ ਕਿਰਾਏ' ਤੇ ਲਈ। ਸਾਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬੋਗੀ ਵ੍ਹੀਲ ਘਾਟ ਤੋਂ 0630 ਵਜੇ ਕਿਸ਼ਤੀ 'ਤੇ ਚਡ਼੍ੜ੍ਹਣਾ ਪਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ 0530 ਵਜੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਅਸੀਂ ਛੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਦੋ ਸਥਾਨਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਆਖਰੀ ਸਮੇਂ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਐੱਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਦੇ ਉਪਰ ਰੱਖੇ ਸਮਾਨ ਦਾ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਟਿਕਾਏ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਸੀ । ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਸ 'ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਾਮਾਨ ਐਸ ਯੂ ਵੀ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਝੂਠੀ ਸਾਬਤ ਹੋਈ। ਪਰ ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਚਾਰਾਂ ਨੇ ਐੱਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਘਾਟ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਪਰ ਸਰਕਾਰੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ; ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਦੋ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਜਾਂ ਕਾਰਾਂ ਹੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ 1500/- ਰੁਪਏ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਿਸ਼ਤੀ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਏ। ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਫੈਲਾਅ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹਾਨਤਾ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੌਨਸੂਨ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਮੁੰਦਰ ਵਰਗਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਰੇਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਟਾਪੂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ਤੋਂ ਫਰਵਰੀ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ 'ਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਧੀਨ ਲੰਬੇ ਪੁਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸਾਰੀ ਕਿਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜੇ. ਸੀ. ਬੀ. ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਵੇਖਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੇ 8 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਖੂਹ ਅਤੇ ਥੰਮ੍ਹ ਨਿਰਮਾਣ ਅਧੀਨ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕੰਮ ਦੀ ਇਸ ਰਫਤਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਵਧਾਈ ਗਈ ਮਿਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਲੇ 2 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਦੱਸੀ ਗਈ ਸਮੱਸਿਆ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵੰਡ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਸਹੀ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨਹੀਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ; ਕੁਝ ਨੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿਹਾ ਕਿ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੂੰ ਉਲਫਾ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ 'ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਸਹੀ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਡੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਤਣੇ ਚੈਨਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ 0730 ਵਜੇ ਤੱਕ ਦੂਜੇ ਸੋਨਾਰੀ ਘਾਟ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਨੂੰ ਲੀਕਾ ਬਾਲੀ ਵਿਖੇ ਸੇਲਾ ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਆਰਮੀ ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਹੋਰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਅਲੌਂਗ ਜਾਂ ਟਾਟੋ ਵਿਖੇ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ। ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲੀਕਾ ਬਾਲੀ ਵਿਖੇ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਅਲੌਂਗ ਜਾਂ ਟਾਟੋ ਵਿਖੇ ਨਹੀਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਓ. ਸੀ. ਟ੍ਰਾਂਜ਼ਿਟ ਕੈਂਪ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਟਾਟੋ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰਾਤ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਵਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੁਆਰ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਬਹੁਤ ਸਹਿਯੋਗੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਭਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਗਿਆ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦਸ ਮਿੰਟ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਰੀ ਯਾਤਰਾ ਇੱਕ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਉਤਰਾਅ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਅਲੌਂਗ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਲੱਗੀ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਉਦਾਰਤਾ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਿਆ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਕੱਪ ਚਾਹ ਲਈ ਰੁਕੇ ।ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਲੋਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਘਦੀ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤ ਵਹਿੰਦੇ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਕੀਤਾ। ਅਸੀਂ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਵਜੇ ਅਲੌਂਗ ਪਹੁੰਚੇ। ਅਸੀਂ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਖਾਧਾ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਇਸ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਹੋਟਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ ਸਾਂ। ਹੋਟਲ ਉੱਥੇ ਸਨ ਪਰ ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦਿੱਲੀ ਮਾਰਗ 'ਤੇ ਢਾiਬਆਂ ਤੇ ਤਾਂ ਆਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਅੱਗੇ ਜਾਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਟਾਟੋ ਤੱਕ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਰਿਜੂਜੂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਮਿਲਿਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਅੱਗੇ ਰਾਹ ਠੀਕ ਠਾਕ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਮੰਤਰੀ ਦਾ ਮੰਚੂਖਾ ਦਾ ਦੌਰਾ 9 ਤਰੀਕ ਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਿਨ ਉਥੇ ਭਾਰਾ ਮੇਲਾ ਵੀ ਭਰਨਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਖੁੰਝ ਗਏ ਸਾਂ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ 9 ਨਵੰਬਰ ਤੱਕ ਨਾ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਚੂਖਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹੋਟਲ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਲਈ ਬੁੱਕ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣੀ ਸੀ । ਇਹ ਇੱਕ ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਦੌਰੇ ਵਿੱਚ ਫੌਜ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਰਾਈਫਲ ਦੇ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਹਿਮਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਮੇਂਚੁਖਾ ਤੱਕ ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਸਡੜਕ ਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਮਿਲਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਜਾਂ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਏ. ਐੱਨ. 32 ਰਾਹੀਂ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਸਿਰਫ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਉਡਾਣਾਂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਨਿਯਮਤ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਐੱਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਵਿੱਚ ਡੀਜ਼ਲ ਭਰਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੈਟਰੋਲ ਪੰਪ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮਿਲਿਆ ਜੋ ਮੇਂਚੁੱਖਾ ਅਤੇ ਅਲੌਂਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਚਲਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ ਅਲੌਗ ਤੋਂ ਮੰਚੂਖਾ ਦਾ ਰਸਤਾ ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਹਰ ਸਵਾਰੀ ਤੋਂ 400 ਰੁਪਏ ਕਿਰਾਇਆ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ।ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਢੁਕਵਾਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ. ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਐੱਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈ ਲਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਦੋ ਹੋਰ ਸਵਾਰਾਂ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬਚਤ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ' ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੇ ਸਾਡੇ ਡਰਾਈਵਰ ਦੇ ਝੂਠ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕਾਈਂਗ ਪਾਰ ਕੀਤਾ, ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਅਸੀਂ ਅਜੇ ਦੋ ਘੰਟੇ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨੌਕਰੀ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ' ਤੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਗੱਡੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਏਗਾ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਹਨ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਜਾਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਮਿੰਟ ਠਹਿਰੇ, ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਰੁਕੇ, ਚਾਹ ਦਾ ਕੱਪ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਨੈਕਸ ਖਾਧੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਤੇਜਵੰਤ ਅਤੇ ਸੇਤੀਆ ਜੀ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਟਾਟੋ ਜਾਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਹਨੇਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਨਵੀਂ ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਸੜਕ ਸੀ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਪਹਾੜੀ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਵੀ ਖਤਰਨਾਕ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਹਿ-ਡਰਾਈਵਰ ਦੀ ਸੀਟ ਸੰਭਾਲੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਮੌਕਿਆਂ 'ਤੇ, ਉਸਨੇ ਅੱਗੇ ਨਾ ਜਾਣ' ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਟਾਟੋ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ।, ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਲੈਣ ਅਤੇ ਟਾਟੋ ਤੱਕ ਜਾਣ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਮੇਂਚੁਖਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਾ ਮਿਲਿiਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ। । ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਦਾਇਗੀ ਸਮਾਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਆਏ ਹੋਣ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੇ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਣ ਦਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਸੀ, ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚਾਰਾ ਵੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅਸੀਂ ਲਗਭਗ 7.30 ਵਜੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਟਾਟੋ ਪਹੁੰਚ ਸਕੇ। ਮੈਂ ਓ. ਸੀ. ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਲੀਕਾਬਲੀ ਵਿਖੇ ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਟਾਟੋ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਹ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। "ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੂਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਸੈਨਿਕ ਅਭਿਆਸ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿੱਥੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?” ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। "ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਜਾਵਾਂਗੇ? ਸਾਡਾ ਡਰਾਈਵਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧੇਗਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਬਹੁਤ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ 86 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ ਅਤੇ ਦੋ 70 ਸਾਲ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਸਨ; 2 ਸਾਬਕਾ ਫੌਜੀ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਖਾ ਸਕੇ "। ਉਹ ਸਾਡੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਆਓ ਦੇਖੀਏ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਕਦਮ ਸਵਾਗਤਯੋਗ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਇਆ। ਅਸੀਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਮੈੱਸ ਵਿੱਚ ਆਏ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ। ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਲਈ ਅਤੇ ਡਰਾਈਵਰ ਲਈ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆਂ। ਇਥੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਠੰਢ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ. ਬੜੀ ਉੱਚੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਸਾਂ, ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸਭ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਠੰਢੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਫਿਕਰਮੰਦ ਸਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੌਂ ਸਕਦੇ । ਸਵੇਰੇ ਅਸੀਂ ਜਾਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ। ਕੋਈ ਬਿੱਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵੇਖਿਆ, ਇਹ ਇੰਨਾ ਪਿਆ2ਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ; ਹੇਠਾਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ; ਉੱਚੇ-ਉੱਚੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਧੁਨ ਵਿੱਚ ਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮਿੱਠੇ-ਮਿੱਠੇ ਚੀਕਦੇ ਹੋਏ ਪੰਛੀ; ਸਭ ਕੁਝ ਰੱਬ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਨੇੜੈ ਦੇ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਦੀ ਨੇਮਪਲੇਟ ਵੇਖੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਚਾੳਹਿੳ। ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੰਚੂਖਾ ਸਮੇਤ ਪੂਰੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦਾ ਕਮਾਂਡਰ ਹੈ ਪਰ ਬਾਹਰ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ੀਲਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਓ. ਸੀ. ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੰਚੂਖਾ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਮੰਚੂਖਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਘੰਟੇ ਦੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਸੀ। ਸੜਕ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਬਿਹਤਰ ਹੋਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਆਪਣਾ ਬ੍ਰੇਕਫਾਸਟ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ 7.30 ਵਜੇ ਮੰਚੂਖਾ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਪਰ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਸੜਕ ਓਨੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਿੰਨੀ ਕੀਇੰਗ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਦੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਆ ਰਹੇ ਫੌਜੀ ਕਾਫਲੇ ਨੇ ਜਾਮ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਬਿਹਤਰ ਹੁੰਦਾ ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ 5 ਜਾਂ 6 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਇੱਕ ਘੰਟਾ ਬਚ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜੋ ਅਸੀਂ ਜਾਮ ਵਿੱਚ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਕਰੀਬ 10 ਵਜੇ ਮੰਚੂਖਾ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਮੰਚੂਖਾ ਸ਼ਹਿਰ ਮਿਲਿਆ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੇਮੁਸ਼ੂਬੂ ਤੱਕ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੋਰ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਪਹੁੰਚਣਾ ਅਤੇ ਰੁਕਣਾ ਸੀ। ਯਾਰਗਪਚੂ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਕਰੀਬ 1030 ਵਜੇ ਪੇਮੋਸ਼ੂਬੂ ਪਹੁੰਚੇ।  ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤਪੋਸਥਾਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਬੋਰਡ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਉਤਰੇ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਇੱਕ 'ਸੁਪਨਾ ਸਾਕਾਰ' ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਸਾਨੂੰ ਸੱਦਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਪੱਥਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨੀਆਂ ਪਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ; ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਪੱਥਰ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਫੌਜ ਦੀ ਇੱਕ ਯੂਨਿਟ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਚੰਗੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇਹ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਸਬੂਤ ਬਹੁਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜੋ ਸਾਨੂੰ 1985-1987 ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਰਹਿਣ ਦੌਰਾਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਮਾਮਲੇ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ। ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਸੇਤੀਆ ਜੀ ਅਤੇ ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਅਤੇ 15 ਸਿੱਖ ਐੱਲ. ਆਈ. ਅਤੇ ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਨ. ਸੁਖਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ 16 ਬਿਹਾਰ ਈ. ਐੱਮ. ਈ. ਦੇ ਪੱਥੀ ਸਿੰਘ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੰਚਲ ਸਿੰਘ ਸਾਡੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਆਏ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਲੈ ਗਏ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਸਮਾਰਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੀ ਸੜਕ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗਏ, ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਸਟੀਲ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹੇਠਾਂ ਦਲਦਲ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ ਤਿੰਨ ਲੱਕੜ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਸਨ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਜੋਂ ਬਣਾਏ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਰਸੋਈ, ਦਫ਼ਤਰ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਯਾਰਗਪਚੂ ਨਦੀ ਵੱਲ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਰਮ ਚਾਹ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਚਾਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਤਾਜ਼ਗੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸੁਆਦੀ ਸੀ।  ਹੱਥ ਪੈਰ ਧੋ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਜੁੱਤੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵੀ ਸਫੇਦ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੀ ਸੀ। ਤਿੰਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੁੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ 70 ਗੁਣਾ 20 ਫੁੱਟ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਯਾਰਗਪਚੂ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ 'ਤੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ। ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਵਲੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਸੁੰਦਰੀਕਰਨ ਮਨਮੋਹਕ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਕਲਪਨਾ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰੇ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਬਹੁਤ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ 500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਅਤੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਜੀ. ਓ. ਸੀ. ਵੀ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਿੱਖ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਨੂੰ ਵੀ ਵੇਖਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਫੋਟੋਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁਣ ਕੇ ਭੇਜਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਯਾਰਗਪਚੂ ਨਦੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਢਾਅ ਲਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕੁਝ ਕੰਕਰੀਟ ਅਤੇ ਸਟੀਲ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸੰਭਾਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਫੌਜ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ।ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲੈ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਉਸ ਦਿਨ ਲਈ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਆ ਗਏ। ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇੱਕ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਕਾਫ਼ੀ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਸੀ। ਤੇਜਵੰਤ ਨੇ ਜਲਦੀ ਹੀ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁਮਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦਾ ਹਰ ਹਿੱਸਾ ਸਮਝਾਇਆ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ। ਮੈਂ ਸਾਰੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਗਾਥਾ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਲਈ ਤੇਜਵੰਤ ਲਾਮਾ ਅਤੇ ਸੇਗਾਂਗ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਸੱਭ ਨੂੰ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸ਼ਾਮ 4.30 ਵਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਨਹਾਕੇ ਰਹਿਰਾਸ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਗਏ। ਫੌਜ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜ ਸਿਪਾਹੀ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਨ-ਇੱਕ-ਇੱਕ ਦੋ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਲਈ ; ਇੱਕ ਸਹਾਇਕ ਅਤੇ ਦੋ ਰਸੋਈ ਲਈ। ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ 15 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਰਾਸ਼ਨ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਜੋ ਵੀ ਆਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਸਮਾਂ ਹੋਵੇ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਚਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। 10 ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੌਜੂਦ ਸੀਃ 5 ਮਜ਼ਦੂਰ ਅਤੇ 5 ਕਿਸੇ ਯਾਤਰੂਆਂ ਲਈ ਸੌਣ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਸੀ।  ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝਾਏ ਗਏ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਲਈ ਅਤੇ ਸੌਣ ਚਲੇ ਗਏ।ਰਾਤ ਲਈ ਇੱਕ ਜਨਰੇਟਰ ਚਾਲੂ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕੈਮਰੇ ਅਤੇ ਮੋਬਾਈਲ ਦੀਆਂ ਬੈਟਰੀਆਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਲਈ ਚਾਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਸਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਹਾਵਣੀ ਰਾਤ ਸੀ ਅਤੇ ਨੀਂਦ ਵੀ ਬੜੀ ਸੁਹਣੀ ਆਈ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅਸੀਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਜਲਦੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਤੱਕ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਸਾਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 5 ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ। ਅਰਦਾਸ ਅਤੇ ਹੁਕੁਮਨਾਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਲਈ ਵਾਪਸ ਆ ਗਏ। ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਅਫਸਰ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਲਾਮਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੂਹੋਂ ਜੋ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਗਵਾਹ ਸਨ, ਤੱਥ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤੇਜਵੰਤ ਨੇ ਸੇਗਾਂਗ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸੇਗਾਂਗ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਪਿੰਡ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਗਾਓਂ ਬੂੜ੍ਹੇ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਜ਼ੁਰਗ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰ ਗਏ ਸਨ ਜਾਂ ਲੱਕੜ ਕੱਟਣ ਲਈ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਘਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੱਝ ਔਰਤਾਂ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਲਾਮਾ ਵੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੇਂਚੁਖਾ ਗਏ ਸਨ। ਮੈਂ ਲਾਮਾ ਸੇਂਗਾ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਗਿਆ ਅਤੇ ਲਾਮਾ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਪੇਮੋਸ਼ੂਬੂ ਲੈ ਆਇਆ। ਤੇਜਵੰਤ ਨੇ ਲਾਮਾ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ ਨੇੜੇ ਹੀ ਲੱਕੜ ਕੱਟ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਆ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇੰਟਰਵਿਊ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਕੁਝ ਲੋਕਲ ਯਾਤਰੂ ਵੀ ਅਕਸਰ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਵੀ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸੇਂਗਾ ਲਾਮਾ ਉਮਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਵਾਨ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜੋ ਮੈਂ 1987 ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਸੀ।ਲਾਮਾ ਨੇ ਨਾਨਕ ਲਾਮਾ ਦੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਪੇਂਟਿੰਗ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ।  ਅਸਮਾਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੜਕ ਦੀ ਮਾੜੀ ਹਾਲਤ ਕਾਰਨ ਸਾਡੀ ਵਾਪਸੀ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ। ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਬੱਦਲ ਛਾਏ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤੇਜਵੰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਥਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ ਕਰਨ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵੀਡੀਓਗ੍ਰਾਫੀ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਕਰ ਲਈ । ਅਸੀਂ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਟਾਟੋ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਮੰਚੂਖਾ ਵਿਖੇ ਏ. ਡੀ. ਸੀ. ਅਤੇ ਅਲੌਂਗ ਵਿਖੇ ਡੀ. ਸੀ. ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਵੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਲਾਮਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮੰਚੂਖਾ ਛੱਡਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਾਮਾਨ ਬੰਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮੰਚੂਖਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਮੰਚੂਖਾ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਏ. ਡੀ. ਸੀ. ਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ। ਏ. ਡੀ. ਸੀ. ਇੱਕ ਨੌਜਵਾਨ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤਪੋਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਾਮਲਾ ੳੁਨ੍ਹਾ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਨੈ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਸਿੱਖ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਲੲੀ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ। ਏ. ਡੀ. ਸੀ. ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਤੋਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਸਭ ਪਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਤਪੋਸਥਾਨ ਨੂੰ ਰਾਜ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਨਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਤੁਰੰਤ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਚੂਖਾ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਮੰਚੂਖਾ ਦੀ ਐਡਵਾਂਸ ਲੈਂਡਿੰਗ ਗਰਾਊਂਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਤਾਰਨ ਲਈ, ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ' ਤੇ ਨਿਰਮਾਣ ਕਾਰਜ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਏਡੀਸੀ ਨੇ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਡਿਬਰੂਗੜ ਅਤੇ ਜੋਰਹਾਟ ਰਾਹੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਡਾਣਾਂ ਮਾਰਚ 2015 ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਿੰਨ ਰੋਜ਼ਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੇਲਾ ਇੱਕ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੇਂਚੁਖਾ ਦੀਆਂ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਬਾਰੇ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋ ਕੇ, ਮੈਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਲਈ ਸੜਕ ਨੂੰ ਦੋ ਮਾਰਗੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਡਾਣਾਂ ਲਈ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।  ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਵਕਤ ਯਾਦ ਆਇਆ ਜਦੋਂ ਅਸਮਾਨ ਉਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਬੱਦਲ ਛਾਏ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਯੂਨਿਟ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜਹਾਜ਼ ਜਾਂ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ 45 ਦਿਨ ਬਿਨਾਂ ਰਸਦ ਪਾਣੀ ਜੰਗਲ ਦੇ ਆਸਰੇ ਕੱਟੇ ਸਨ। ਮੰਚੂਖਾਂ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਹਵਾਈ ਰਸਤੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਆ ਸਕਦੇ ਸਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਪੈਦਲ ਆਉਣ ਲਈ ਰਸਤਾ ਬੜਾ ਖਤਰਨਾਕ ਤੇ ਜੋਖੋਂ ਭਰਿਆ ਸੀ। ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤਿਲਕਦੀਆਂ ਜਿਲ੍ਹਣਾ ਤੋਂ ਤਿਕਲ ਜਾਣ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ ਤੇ 1000 ਤੋਂ 2000 ਫੁੱਟ ਥੱਲੇ ਰੁੜਦੇ ਹੋਏ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗਣਾ ਆਮ ਗੱਲ ਸੀ ।ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਸਲਿੱਪ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਡੂੰਘੇ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਈ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਲਈ 10% ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨਿਆਂ ਜਾਣਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ਤੇ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਖਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਸਨ ਨਕਿ ਸਿਰਫ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਉਡਾਣ ਭਰਨ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਰਸਤਿਆਂ ਤੇ ਨਾ ਜਾਣ ਲਈ ਸਖਤ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਧਿਆਨ ਰਖਦੇ ਹੋਏ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਵਾਪਸ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਮੈਦਾਨੀ ਡਰਾਈਵਰ ਨੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹ ਕਾਫ਼ੀ ਡਰ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ੳੁਸ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਉਚਾਈ ਤੇ ਚਲਦੇ ਸਮੇਂ ਅਪਣਾ ਧਿਆਨ ਸਿਰਫ ਸਾਹਮਣੇ ਹੀ ਰੱਖੇ, ਖੱਬੇ ਸੱਜੇ ਨਹੀਂ । ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀਃ "ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਤਰਨਾਕ ਸੜਕਾਂ 'ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।" ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਵਾਰ ਦਿਲਾਸਾ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਨਾਲੋਂ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਟਰੱਕਾਂ ਦੇ ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਵੱਲ ਵੀ ਵੇਖ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬੜੇ ਠਰੰਮੇ ਨਾਲ ਗੱਡੀਆਂ ਚਲਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਵਾਂਗ ਘਬਰਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ । ਚਲਦੇ ਚਲਾਂਦੇ 3 ਵਜੇ ਅਸੀਂ ਟਾਟੋ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਓ ਸੀ ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਉਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਾਡੀ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਖਾਣਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਹਨੇਰਾ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਥਕਾਊ ਕੰਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਅਗਿਓਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਓ. ਸੀ. ਟ੍ਰਾਂਜਿਟ ਕੈਂਪ ਨੂੰ ਮਿਲੇ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁਸੀਬਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਾਈਂਗ ਵਿੱਚ ਅਫਸਰ ਮੈਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਥੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਕਾਈਂਗ ਦੀ ਯੂਨਿਟ ਨੂੰ ਮੋਬਾਈਲ ਰਾਹੀਂ ਸੁਨੇਹਾ ਵੀ ਦੇ ਦਿਤਾ।ਥੋੜਾ ਅੱਗੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੁੰਦਰ ਝਰਨਾ ਮਿਲਿਆ, ਅਸੀਂ ਸੱਭ ਨੇ ਫੋਟੋਆਂ ਖਿੱਚਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹੱਥ ਮੂੰਹ ਧੋ ਕੇ ਤਾਜ਼ੇ ਵੀ ਹੋ ਗਏ।। ਏਥੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਬਾਰਡਰ ਰੋਡ ਦੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਚੰਗਾ ਰਿਹਾ। ਸੇਤੀਆ ਜੀ ਨੇ ਡਰਾਈਵਰ ਨੂੰ ਲੁਭਾਉਣ ਲਈ ਵਾਧੂ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਫਿਲਹਾਲ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਕੀਇੰਗ ਆਰਮੀ ਆਫੀਸਰਜ਼ ਮੈੱਸ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਡਰਾਈਵਰਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਡਰੂ ਤੇ ਮਤਲਬੀ ਡਰਾਈਵਰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਾਣ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ। ਬਟਾਲੀਅਨ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੇਜਰ ਨੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ। ਮਤਲਬ ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਮੋਬਾਈਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਗਈ। ਲੱਭਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ। ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਖੋਜ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਸ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਜਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਨੰਬਰ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਕਾਇੰਗ ਵਿਖੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਨਾਲ ਵੀ ਫੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲ ਬਾਤ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਭੁੱਲਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਗੋਰਾਇਆ ਨੂੰ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਖੁੰਝ ਜਾਣ ਦਾ ਅਫ਼ਸੋਸ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਰਗਪਚੂ ਦਰਿਆ ਦਾ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਅਧਾਰ ਨੂੰ ਖੋਰਾ ਲਾਏ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਅਤੇ ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਮੈਂ ਪੱਥਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਢਕੇ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤੇ ਜਿਸ ਨੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਅਸਲ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਕਰਨਲ ਗੁਰਤੇਜ ਨਾਲ ਵੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜੋ ਮੇਰੇ ਜਾਣ ਦੌਰਾਨ ਫੌਜ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੇਗਾਂਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੌਰਾਨ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਸੇਗਾਂਗ ਤੋਂ ਮੰਚੂਖਾ ਤੱਕ ਦੋ ਘੰਟੇ ਤੁਰ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਆਰਮੀ ਨੈੱਟ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅਸੀਂ ਦੁਪਹਿਰ 2.30 ਵਜੇ ਸੇਲਾ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਸੱਜਣ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਸ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਸੇਲਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਅਤੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੱਕ ਮੀਟਰ ਗੇਜ ਰੇਲਵੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜੋ ਰੰਗੀਆ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਪਰਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ। ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਮਪੁਤਰ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਕਿਸ਼ਤੀ ਮਿਲ ਗਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਉਸੇ ਦਰ 'ਤੇ ਕਿਰਾਏ' ਤੇ ਲਿਆ ਜੋ ਅਸੀਂ ਬੋਗੀ ਵ੍ਹੀਲ ਘਾਟ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਲਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਉੱਤੇ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਮਨਮੋਹਕ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੂਜੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ 6.30 ਵਜੇ ਡਿਬਰੂਗੜ੍ਹ ਅਪਣੇ ਰੁਕਣ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚੇ। ਸਾਨੂੰ ਮੰਚੂਖਾ ਸੜਕ 'ਤੇ 14-16 ਘੰਟੇ ਅਤੇ ਜਾਣ ਅਤੇ ਆਉਣ ਲਈ 1-1/2 ਦਿਨ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਨਾਲ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਉੱਤੇ ਪੁਲ ਦੇ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਤੇ ਇਹ ਸਫਰ 1 ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਵਾਈ ਯਾਤਰਾ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਘਟਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਮਹਿੰਗਾ ਮੋਬਾਈਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਲਈ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਤਜਰਬੇ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਰੇਲ ਰਾਹੀਂ ਸੇਲਾ ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਪਾਸੀਘਾਟ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਬਿਹਤਰ ਹੈ। ਵਿਕਲਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ, ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਕ ਰਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਨਦੀ ਪਾਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੇਲਾ ਪੱਥਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸੇਲਾ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸੇ ਦਿਨ ਮੰਚੂਖਾ ਲੈ ਜਾਵੇਗੀ। ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ, ਸਵੇਰੇ 4 ਵਜੇ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ਾਮ 7 ਵਜੇ ਤੱਕ ਸੇਲਾ ਪੱਥਰ ਵਾਪਸ ਆ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲੈਣਾ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਰਾਹ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਜਾਣੂ ਹਨ ਅਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੰਚੂਖਾ ਤੱਕ 6 ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੀਟਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਗੇ। ਸੇਲਾ ਪੱਥਰ. ਤੋਂ ਯਾਤਰਾ ਲਈ 3 ਦਿਨ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ, ਇੱਕ ਦਿਨ ਜਾਣ ਅਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਰਹਿਣ ਲਈ। 6 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਈ ਗਈ ਐਸ. ਯੂ. ਵੀ. ਦੀ ਕੀਮਤ 2500 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ 12500 ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜੋ ਸਹਿਣਯੋਗ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮਾਲਿਨੀਥਾਨ, ਸਾਦੀਆ, ਬ੍ਰਹਮਕੁੰਡ, ਨਾਜ਼ਿਰਾ ਅਤੇ ਗੋਲਾਘਾਟ ਦਾ ਦੌਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੰਚੂਖਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸੀਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਡਿਬਰੂਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰੇ। ਅਸੀਂ 14 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਜਾਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਨਾਗਾਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ ਧਨਾਸਰੀ ਘਾਟੀ ਦੇ ਗੋਲਾਘਾਟ ਅਤੇ ਦੀਮਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਪਰ, ਸਰਦਾਰ ਸੇਤੀਆ ਜੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਅਚਾਨਕ ਬਿਮਾਰੀ ਕਾਰਨ, ਸਾਨੂੰ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ ਜਾਣ ਲਈ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬ੍ਰਹਮਕੁੰਡ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਡਾ. ਅਰਜੁਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਨੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾਃ 'ਉਹ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ) ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੇ ਅਤੇ ਉਪਰਲੇ ਅਸਾਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਏ। ਉਹ ਸਾਦੀਆ ਤੇ ਮਾਲਿਨੀਥਾਨ ਵੀ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਸ਼੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਰੁਕਮਣੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਬ੍ਰਹਮਕੁੰਡ ਵੀ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਸੰਤ ਪਰਸਰਾਮ ਨੇ ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਕੁਹਾੜੀ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਖੱਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਸੰਤ ਦੀ ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ।3॥ ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਵੀ ਸਹਿਮਤ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਾ ਕੁੰਡ ਗਏ ਸਨ । ।4॥ ਅਸੀਂ 15 ਨਵੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 9 ਵਜੇ ਡਿਬਰੂਗੜ ਤੋਂ ਬ੍ਰਹਮਕੁੰਡ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ। ਡਿਬਰੂਗੜ੍ਹ-ਤਿਨਸੁੱਖੀਆ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਮਾਰਗ 'ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਕਰੀਬ 10 ਵਜੇ ਤਿਨਸੁੱਖੀਆ ਪਹੁੰਚੇ। ਸੜਕ ਬਹੁਤ ਸੁਚੱਜੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਚੂਖਾ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣਾ ਮੋਬਾਈਲ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਨਵਾਂ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਨਸੁਖੀਆ ਏਅਰਟੈੱਲ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕਿਆ। ਨਵਾਂ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨਸੁਖਿਆ ਤੋਂ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਦਮਦੁਮਾ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੇ। ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹਰੇ ਚਾਹ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਰੰਗਦਾਰ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਚਾਹ ਦੇ ਪੱਤੇ ਤੋੜਣ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਇਸ ਸੁੰਦਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੀ ਫੋਟੋ ਖਿੱਚਣ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕੇ। ਦਮਦੁਮਾ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ। ਇੱਥੇ ਸਾਨੂੰ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। । ਪਰ ਸਾਡਾ ਪਾਸ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਮਾਂ ਹੋ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਖੈਰ ਅਪਣਾ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਡ ਦਿਖਾ ਕੇ ਚੌਕੀ ਅਫਸਰ ਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਮ 4.30 ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਹਨੇਰਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉੱਥੇ ਜਾਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਹੁਣ ਰਾਤ ਠਹਿਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਾਈਡਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਗਏ ਤਾਂ ਅਗੋਂ ਕਰਨਲ ਬਰਾੜ ਮਿਲ ਗੲੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਲ ਚੁੱਕੇ ਸਾਂ । ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸਨ । ਉਨਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਵਿੱਚ ਕਰ ਦਿਤਾ । ਸਥਾਨ ਕਾਫ਼ੀ ਠੰਡਾ ਸੀ ਪਰ ਗੈਸਟ ਹਾਊਸ ਕਾਫ਼ੀ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਸੀ। ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਡੀ ਰਾਤ ਚੰਗੀ ਗੁਜ਼ਰੀ । ਦੂਜੇ ਦਿਨ 16 ਨਵੰਬਰ 2014 ਦੀ ਸਵੇਰ ਅਸੀਂ ਜਲਦੀ ਉੱਠੇ, ਨਹਾਏ ਅਤੇ ਕਰਨਲ ਬਰਾੜ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੁਜਾਰੀ ਪੰਡਿਤ ਹਰੀ ਸਰਨ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਵੇਰੇ 6 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸਵੇਰੇ 7.30 ਵਜੇ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਸਵੇਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ।ਬ੍ਰਹਮਕੁੰਡ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੁਜਾਰੀ ਨਾਲ ਇੰਟਰਵਿਊ ਦੌਰਾਨ, ਪੂਰੀ ਟੀਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਈ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੱਸਿਆ ਕਿ "ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀਮੰਤ ਸੰਕਰ ਦੇਵ ਦੇ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ ਗਏ ਸਨ। [ATTACH=full]23378[/ATTACH]ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਰਾਮ ਰਾਮ ਪੰਡਿਤ ਜੀ। ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠਦੇ ਹੋ। ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਮੈਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਰੱਬ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੌਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਤੁਹਾਡੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ : ਹੁਣ ਮੇਰੀ ਉਮਰ 86 ਸਾਲ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਰਗਰਮ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹੋ! ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਮੈਂ ਇੱਥੇ 1961 ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ; 53 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਕਦੇ ਬਿਮਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਇੰਨਾ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਹਵਾ, ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ, ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਦੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਭੋਜਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਸ਼ੁੱਧ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਕੀ ਜਿਊਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ? ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਕਿੱਥੋਂ ਆਏ ਹੋ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਬਨਾਰਸ ਚੌਬੇਪੁਰ, ਬਸਤੀ ਦਰਾਇਮ ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਕਿਵੇਂ ਆਏ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਪਾਰਸੂ ਰਾਮ ਕੁੰਡ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਮੰਦਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੁਜਾਰੀ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਗਊਸ਼ਾਲਾ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਨਿਭਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਪੂਜਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਇੰਨੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਿਉਂ ਹੈ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਇਹ ਰੱਬ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਸੂ ਰਾਮ ਕੁੰਡ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਲੋਹਿਤ ਨਦੀ ਓੇਥੋਂ ਹੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਇੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਹਰ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਪਰਸੂ ਰਾਮ ਦੇ ਸਰਾਪ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ (13 ਜਨਵਰੀ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਕਈ ਮਹਾਨ ਸੰਤ ਇੱਥੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮੰਤ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇਵ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ. ਕੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮੰਤ ਸ਼ੰਕਰ ਦੇਵ ਜੀ ਇੱਥੇ ਆਏ ਸਨ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਆਏ ਸਾਦੀਆ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਆਏ ਅਤੇ ਤਿਨਸੁਖੀਆ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੇਰੀ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਹੈ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ :ਨਹੀਂ! ਅਸੀਂ ਬਨਾਰਸ ਅਤੇ ਕਾਮਖਿਆ ਵਰਗੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਪਰ ਇਹ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਇੱਕ ਪੰਡਿਤ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ : ਪਰਸੂ ਰਾਮ ਕੁੰਡ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ? [ATTACH=full]23379[/ATTACH]ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਦੰਤਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਸੰਤ ਜਮਦਾਗਨੀ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਰੇਣੂਕਾ ਨੂੰ ਕੁਹਾੜੀ ਨਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਕੁਹਾੜੀ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਗਈ ਸੀ। ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਆਪਣੇ ਇਸ ਘੋਰ ਪਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਾਸਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ 'ਤੇ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਕੁਹਾੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਚਿੰਬੜੀ ਹੀ ਰਹੀ । ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁਝ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਇੱਥੇ ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ ਆਏ। ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਨੇ ਕੁੰਡ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਈ ਅਤੇ ਕੁਹਾੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲਹਿ ਗਈ। ਰਾਹਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕੁਹਾੜੌੀ ਉੱਤੇ ਗੁੱਸਾ ਕੱਢਦੇ ਹੋਏ, ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਗਾਹ ਮਾਰਿਆ । ਕੁਹਾੜੀ ਨੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾੜ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਡਿਗੀ ਉਹ ਸਥਾਨ ਲੋਹਿਤ ਨਦੀ ਦਾ ਸਰੋਤ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਕੁੰਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਥਾਨ (ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ) ਤੇ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੇਲਾ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਮੇਲੇ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਹਰ ਸਾਲ ਜਨਵਰੀ ਵਿੱਚ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਨਿਆਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 1 ਲੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇਸ ਸਮਾਰੋਹ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਦਾ ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਹੋਰ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਦਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੇਵਾਲ.: ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਮੰਤ ਸੰਕਰ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇਸ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ? ਪੰਡਿਤ ਜੀ: ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਹੁਣ ਇਸ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜੋ ਲੋਹਿਤ ਨਦੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਪਠਾਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਹਿਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੂ ਤੋਂ 21 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਕੁੰਡ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤਿਨਸੁਕੀਆ ਤੋਂ 165 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੂ ਤੋਂ 97 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ। ਰਿਸ਼ੀ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ, ਇਹ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਨੇਪਾਲ, ਭਾਰਤ ਭਰ ਅਤੇ ਨੇਡ਼ਲੇ ਰਾਜਾਂ ਮਣੀਪੁਰ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਨਵਰੀ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ 70,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਅਤੇ ਸਾਧੂ ਇਸ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। [5] [6] ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹਿੰਦੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕਾਲਿਕਾ ਪੁਰਾਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਰਤ 3 ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭੂ ਪਹਾਡ਼ਾਂ ਵਜੋਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਰਿਸ਼ੀ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਨੇ ਪਾਪਾਂ ਨੂੰ ਧੋ ਦਿੱਤਾ, ਰਿਸ਼ੀ ਵਿਆਸ ਨੇ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ, ਰਾਜਾ ਭੀਸ਼ਮਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਭਗਵਾਨ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਰੁਕਮਣੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਿਆ।  ਸਾਧੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਦਾ ਸਥਾਨ 1950 ਤੱਕ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪੁਰਾਣੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਭੂਚਾਲ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁੰਡ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਧਾਰਾ ਹੁਣ ਕੁੰਡ ਦੇ ਮੂਲ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਵਹਿ ਰਹੀ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰਾਂ ਨੇ ਰਹੱਸਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਨਦੀ ਦੇ ਤਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਵਗਲ ਲਿਆ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੁੰਡ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ।7॥ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲਾ ਮਕਰ ਸੰਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗਲੀ ਗਾਵਾਂ, ਦੁਰਲੱਭ ਫਰ-ਰਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤੇਜ਼ੂ ਤੋਂ ਗਲੋ ਝੀਲ ਤੱਕ ਟ੍ਰੈਕਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਹਾਈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਰਿਵਰ ਰਾਫਟਿੰਗ ਅਤੇ ਲੋਹਿਤ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਐਂਗਲਿੰਗ ਲਈ ਵੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤਿਨਸੁਕੀਆ (120 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਨਾਮਸਾਈ ਰਾਹੀਂ ਬੱਸਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਾਦੀਆ ਤੋਂ ਵੀ ਬੱਸਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇਜ਼ੂ ਅਤੇ ਡਿਬਰੂਗਡ਼੍ਹ (ਅਸਾਮ) ਹਨ। ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇੱਕ ਬੇੜਾ ਤਿਨਸੁਕੀਆ ਤੋਂ ਨਾਮਸਾਈ, ਵਾਕਰੋ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੂ ਤੱਕ ਬੱਸਾਂ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤੱਕ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਲਈ ਕੋਈ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਚੈਂਬਰ ਆਫ ਕਾਮਰਸ ਐਂਡ ਇੰਡਸਟਰੀਜ਼ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ 'ਤੇ 122 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਰੁਪਈ-ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਬ੍ਰੌਡ ਗੇਜ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਦਾ ਸਰਵੇਖਣ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਸੀਘਾਟ-ਤੇਜੂ-ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ-ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਸਰਵੇਖਣ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਨਤੀ' ਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਸਰਹੱਦੀ ਰੇਲਵੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। [ATTACH=full]23380[/ATTACH]ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਮੰਦਰਮੰਦਰ, ਕੁੰਡ ਅਤੇ ਲੋਹਿਤ ਨਦੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਰਿਕਾਰਡ ਵਜੋਂ ਫੋਟੋਆਂ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਸਨ। ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਦਰੱਖਤ ਹਵਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਰੱਬ ਦਾ ਇੱਕ ਚਮਤਕਾਰ ਜਾਪਦਾ ਸੀ; ਇੱਕ ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਵਾਂਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਅਸਾਮ ਅਤੇ ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧਣ ਨਾਲ ਬ੍ਰਹਮ ਕੁੰਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਲਦੀ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹਵਾਲੇ [1] ਡਾ. ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ, ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਆਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗਡ਼੍ਹ, ਤੀਜਾ ਐਡੀਸ਼ਨ, , ਪੰਨਾ 128[2] ਉਪਰੋਕਤ[3] ਅਰਜਨ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਡਾ., 1959, ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਸਿੱਖ ਪਬਲਿਸ਼ਿੰਗ ਹਾਊਸ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ, ਪਹਿਲਾ ਐਡੀਸ਼ਨ, p.170.[4] ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕੋਹਲੀ, 1997, ਟ੍ਰੈਵਲਜ਼ ਆਫ਼ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ, ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਚੰਡੀਗਡ਼੍ਹ, ਤੀਜਾ ਐਡੀਸ਼ਨ, ਪੰਨਾ 51[5]. ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ. 18 ਜਨਵਰੀ, 2013. "70,000 ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੇ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਡੁਬਕੀ ਲਗਾਈ", ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ 2014-06-29.[6] ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਖ਼ਬਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ, "ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ ਵਿਖੇ ਸੈਰ-ਸਪਾਟੇ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ"। 2014-06-29 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ.[7] ਪਰਸ਼ੂਰਾਮ ਕੁੰਡ Indiaprofile.com. ਏਐੱਨਆਈ. ਸ਼ੰਕਰਚਾਰੀਆ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰੁਣਾਚਲ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਮਿਲੇਗੀ। 16 Jan 2014 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।</blockquote>

Verification