dalvinder45
SPNer
- Jul 22, 2023
- 827
- 37
- 79
ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ (ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿਵਸ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼)
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਸਰਾਭਾ (24 ਮਈ 1896 - 16 ਨਵੰਬਰ 1915) (1) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਨਮ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਸਰਾਭਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਜੱਟ ਸਿੱਖ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਮੰਗਲ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਸਨ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਪਾਲਿਆ। ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਦੇ ਮਾਲਵਾ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਹ ਉੜੀਸਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਾਂ ਰਿਹਾ। (1) ਉਹ 15 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਿਆ। ਫਿਰ ਉਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਲੜਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਨਵੰਬਰ 1915 ਵਿਚ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ, ਜਦੋਂ ਉਹ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸੀ, ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। (2)
ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਜੁਲਾਈ 1912 ਵਿੱਚ ਸਾਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਸੰਬਰ 1912 ਵਿੱਚ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿੱਲ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੇਖਿਆ। ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਬਰਕਲੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। (3)
ਬਰਕਲੇ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲੰਦਾ ਕਲੱਬ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਏ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਲੂਕ ਬਾਰੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। (4)
ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਕੂਮਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ "ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ" ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿ ਬੰਦੂਕ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਉਣੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਯੰਤਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਉਣੇ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਉਣ ਦੇ ਸਿਖਿਆਂ ਵੀ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਅਕਸਰ ਦੂਜੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ। (1)
ਜਦੋਂ 1913 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਕਨਾ ਦੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਹੋਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਖਬਾਰ ਗਦਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੇਪਰ ਦੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਛਪਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਅਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ।
15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਸੀ। 1 ਨਵੰਬਰ 1913 ਨੂੰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗਦਰ ਨਾਂ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਛਾਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਬੰਗਾਲੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ਤੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਹ ਪੇਪਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾਉਣਾ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਾਹੀਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ।(5)
1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਮਿੱਤਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਸਮਝਦਿਆਂ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ 5 ਅਗਸਤ 1914 ਦੇ 'ਗਦਰ' ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ "ਜੰਗ ਦੇ ਐਲਾਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ" ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਾਗਜ਼ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਾਪੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਕਤੂਬਰ 1914 ਵਿਚ ਐਸ.ਐਸ. ਸਲਾਮੀਨ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕੋਲੰਬੋ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਗਦਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਸਤਯੇਨ ਸੇਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਗਦਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਜਤਿਨ ਮੁਖਰਜੀ ਦੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਜੁਗਾਂਤਰ ਦੇ ਆਗੂ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲੇ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਲਦੀ ਹੀ 20,000 ਹੋਰ ਗਦਰੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ। (29) ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ 'ਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਲੌਢੂਵਾਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਵਿੱਤ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਗਦਰੀ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਰਾਖਾ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਛਾਪੇ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ (6,7)
25 ਜਨਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 12 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਹੋਈ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਬਾਲਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। (8)
ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ
ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਖਬਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ੱਕੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਲਏ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਡਿਸਮਿਸ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। (9) ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਪਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ, ਉਹ ਦੋ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਅਤੇ ਸਰਗੋਧਾ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 5 ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਮਿਲਟਰੀ ਸਟੱਡ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਿਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਅਤੇ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 5, ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। (10)
ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਜੀ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਜੁਲਾਈ 1912 ਵਿੱਚ ਸਾਨ ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਬਰਕਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈਣਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਉੱਥੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਜਵਾਲਾ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਨੋਟ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਦਸੰਬਰ 1912 ਵਿੱਚ ਅਸਟੋਰੀਆ, ਓਰੇਗਨ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਿੱਲ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਦੇਖਿਆ। ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸਨੇ ਬਰਕਲੇ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਦਾਖਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। (3)
ਬਰਕਲੇ ਵਿਖੇ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲੰਦਾ ਕਲੱਬ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸਾਂਝ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਆਏ ਪ੍ਰਵਾਸੀਆਂ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਲੂਕ ਬਾਰੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। (4)
ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਹਕੂਮਤ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਮੁਹਿੰਮ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ "ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ" ਕਿਹਾ। ਉਸਨੇ ਅਮਰੀਕੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿ ਬੰਦੂਕ ਕਿਵੇਂ ਚਲਾਉਣੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਯੰਤਰ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਉਣੇ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉਡਾਉਣ ਦੇ ਸਿਖਿਆਂ ਵੀ ਲਈ। ਉਸਨੇ ਅਕਸਰ ਦੂਜੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਨੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ, ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ 'ਤੇ। (1)
ਜਦੋਂ 1913 ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਭਕਨਾ ਦੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਕਿਸਾਨ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨੂੰ ਸਕੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਹੋਈ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਹ ਇਨਕਲਾਬੀ ਅਖਬਾਰ ਗਦਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਪੇਪਰ ਦੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਦੀ ਛਪਾਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਈ। ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਅਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ।
15 ਜੁਲਾਈ 1913 ਨੂੰ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾਈ। ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਸੀ। 1 ਨਵੰਬਰ 1913 ਨੂੰ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਗਦਰ ਨਾਂ ਦਾ ਅਖ਼ਬਾਰ ਛਾਪਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ, ਹਿੰਦੀ, ਉਰਦੂ, ਬੰਗਾਲੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ਤੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਛਪਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਵਿਚ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ। ਇਹ ਪੇਪਰ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾਉਣਾ ਸੀ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਗਦਰ ਅਖ਼ਬਾਰ ਰਾਹੀਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਨੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਿਆ।(5)
1914 ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਨਾਲ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਮਿੱਤਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਯੁੱਧ ਯਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਮੌਕਾ ਸਮਝਦਿਆਂ, ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨੇ 5 ਅਗਸਤ 1914 ਦੇ 'ਗਦਰ' ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ "ਜੰਗ ਦੇ ਐਲਾਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ" ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਕਾਗਜ਼ ਦੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਕਾਪੀਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਛਾਉਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਕਤੂਬਰ 1914 ਵਿਚ ਐਸ.ਐਸ. ਸਲਾਮੀਨ 'ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕੋਲੰਬੋ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਗਦਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ, ਸਤਯੇਨ ਸੇਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗਣੇਸ਼ ਪਿੰਗਲੇ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਗਦਰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਲਕੱਤਾ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਜਤਿਨ ਮੁਖਰਜੀ ਦੇ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ ਦੇ ਪੱਤਰ ਨਾਲ ਜੁਗਾਂਤਰ ਦੇ ਆਗੂ, ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਿੰਗਲੇ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿਖੇ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜਲਦੀ ਹੀ 20,000 ਹੋਰ ਗਦਰੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ। (29) ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ 'ਤੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇੜੇ ਲੌਢੂਵਾਲ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਵਿੱਤ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਮੀਰਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾਕੇ ਮਾਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਗਦਰੀ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਾਮ ਰਾਖਾ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਇੱਕ ਛਾਪੇ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ (6,7)
25 ਜਨਵਰੀ 1915 ਨੂੰ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 12 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਹੋਈ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਇਹ ਵਿਉਂਤ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੀਆਂ ਛਾਉਣੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਬਾਲਾ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਗਾਵਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ। (8)
ਵਿਸ਼ਵਾਸਘਾਤ
ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਮੁਖਬਰ ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ੱਕੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਤੋਂ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਲਏ ਤੇ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਡਿਸਮਿਸ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਿਦਰੋਹ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ। (9) ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਅਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ, ਜਗਤ ਸਿੰਘ, ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਜਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਵਧਿਆ। ਪਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਭੱਜਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2 ਮਾਰਚ 1915 ਨੂੰ, ਉਹ ਦੋ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਸ ਆਇਆ ਅਤੇ ਸਰਗੋਧਾ ਦੇ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 5 ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਮਿਲਟਰੀ ਸਟੱਡ ਫਾਰਮ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਰਿਸਾਲਦਾਰ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ, ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਟੁੰਡੀਲਾਟ ਅਤੇ ਜਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੱਕ ਨੰਬਰ 5, ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। (10)
ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ
ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਸ਼ਟ ਝੱਲੇ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮਨੁੱਖ ਭੱਜਦਾ ਹੈ, 17 ਨਵੰਬਰ 1915 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਏ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ 'ਸਾਜ਼ਿਸ਼' ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਹ ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ 'ਤੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ, ਜੋ ਦੇਸ਼-ਧ੍ਰੋਹ ਦੇ ਅਪਰਾਧ ਨਾਲ, ਰਾਜੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਛੇੜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮਾਤ ਭੂਮੀ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਸਭ ਕੁਝ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ 'ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਪਛਤਾਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਸਗੋਂ ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਹੜੱਪਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਨ ਲਈ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ 'ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪਛਤਾਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਰ 'ਗੁਲਾਮ' ਨੂੰ ਬਗਾਵਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉੱਠਣਾ ਕਦੇ ਵੀ ਅਪਰਾਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਜਦੋਂ ਉਸ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਰਾ ਦੋਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਲੈ ਲਿਆ। ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਜ਼ਜ਼ਬੇ ਵਾਲਾ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਜੱਜ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਉਸ ਦੀ ਕੋਮਲ ਉਮਰ ਦੇ ਮੱਦੇ-ਨਜ਼ਰ, ਜੱਜ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ, ਪਰ ਨਤੀਜਾ ਉਸਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ: "ਮੈਂ ਅਪੀਲ ਕਿਉਂ ਕਰਾਂ? ਜੇਕਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਨਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਹਰੇਕ ਜਾਨ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਦਾ।" (11, 12) ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ 1916 ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਲਾਹੌਰ ਸੈਂਟਰਲ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ, ਕਰਤਾਰ ਕੁਝ ਯੰਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਖਿੜਕੀ ਦੀਆਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਕੁਝ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭੱਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਉਸ ਦੇ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘੜੇ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਸੰਦ ਜ਼ਬਤ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਅਸਫਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਉਮਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਉਨੀ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਦੀ ਹਿੰਮਤ ਇੰਨੀ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਉਸਦਾ ਭਾਰ 14 ਪੌਂਡ ਵਾਧੂ ਵਧ ਗਿਆ।
ਵਿਰਾਸਤ
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਸੀ। "ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਵੇਲੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਫੋਟੋ ਬਰਾਮਦ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਫੋਟੋ ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਅਕਸਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਫੋਟੋ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦੇ, 'ਪਿਆਰੀ ਮਾਂ, ਇਹ ਮੇਰਾ ਨਾਇਕ, ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਹੈ। ' "ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ। (11 12) ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ, 1977 (13) ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬੀ-ਭਾਸ਼ਾ ਜੀਵਨੀ ਫਿਲਮ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਈ ਸੀ।
ਹਵਾਲੇ
1. "ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਹੀਰੋ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ", ਨੈਸ਼ਨਲ ਬੁੱਕ ਟਰੱਸਟ 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
2. ਚਮਨ ਲਾਲ (2018)। "ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਇਕ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ" ਪੰਨਾ 1-2.
3. "ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਜੈਂਤੀ 'ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੇਖ"। ਪੰਜਾਬ ਕੇਸਰੀ। 24 ਮਈ 2020। 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
4. "ਦੇਸ਼ ਕਾ ਵo ਗੁਮਨਾਮ ਹੀਰੋ, ਜਿਸ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰਹੇ"। ਜਨਸੱਤਾ (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ)। 25 ਅਗਸਤ 2021 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
5. ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੱਤਵਾਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ, ਬਿਮਨਬਿਹਾਰੀ ਮਜੂਮਦਾਰ (ਪੰਨਾ 167); ਸਾਧਕ ਬਿਪਲਬੀ ਜਤਿੰਦਰਨਾਥ, ਪ੍ਰਿਥਵਿੰਦਰ ਮੁਖਰਜੀ ਪੰਨਾ 283-284.
6. ਸ਼ਰਮਾ, ਰਿਤਵਿਕ (7 ਸਤੰਬਰ 2018)। ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ। ਬਿਜ਼ਨਸ ਸਟੈਂਡਰਡ ਇੰਡੀਆ। 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
7. ਡਗਮੈਨ, ਸੈਲੀ (25 ਮਈ 2018)। "ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ - ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੀਰੋ" ਵਿਰੋਧੀ ਕਰੰਟਸ। 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
8. "ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ –BwrqkoS, igAwn dw ihMdI mhwswgr"। ਭਾਰਤ ਡਿਸਕਵਰੀ 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
9. ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉੱਘੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ।
10. ਚੋਪੜਾ, ਪ੍ਰਾਣ ਨਾਥ (2013)। ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਕੌਣ ਹੈ, ਭਾਗ. 1 ਜਨਤਕ ਸਰੋਤ। ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਡਿਵੀਜ਼ਨ, ਸੂਚਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮੰਤਰਾਲਾ, ਸਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ. ISBN 978-81-230-1757-0.
11. "ਕਹਾਣੀ ਉਸ ਨੇ ਕੀ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਮਾਨਤੇ ਥੇ"। Sirf Sach (ਹਿੰਦੀ ਵਿੱਚ). 24 ਮਈ 2019। 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ।
12. "ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਤੋਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ"। ਰਿਸਰਚ ਗੇਟ। 12 ਸਤੰਬਰ 2020 ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ
13. ਕੇada. ਮੋਤੀ ਗੋਕੁਲ ਸਿੰਗ; ਵਿਮਲ ਦਿਸਾਨਾਇਕ (17 ਅਪ੍ਰੈਲ 2013)। ਭਾਰਤੀ ਸਿਨੇਮਾ ਦੀ ਰੂਟਲੇਜ ਹੈਂਡਬੁੱਕ। ਰੂਟਲੇਜ। ਪੀ. 168. ਆਈ