- Jan 3, 2010
- 1,245
- 421
- 79
ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ
(ਸ਼ਤਾਬਾਦੀ ਸਮਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਤਲੇਆਮ (20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਈ.) ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸਮੇਂ)
ਡਾ ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ Dalvinder45@rediffmail.com, 919815366726
ਜੰਡ ਦਾ ਰੁੱਖ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ
ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਂ ਦੂਜੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਅਤੇ' ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ, ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਮਹੰਤ ਨੇ ਇਕ ਸੌ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਭੇਟਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਸਟੇਟ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਨ ਲਈ ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਨੂੰ ਅਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ । ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਖੇਲ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਨਚਣ ਗਾਉਣ ਵਾਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾਚ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ ਅਸ਼ਲੀਲ ਗਾਣੇ ਗਾਏ ਗਏ । 1917 ਵਿਚ, ਇਸਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਦੁਆਰਾ ਡਾਂਸ-ਸ਼ੋਅ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ । 1918 ਵਿਚ ਇਕ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ- ਜਜ ਨੇ ਆਪਣੀ 13 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਰਹਿਰਾਸ ਕੀਰਤਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਕ ਬਦਮਾਸ਼ ਪੁਜਾਰੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਨਾਬਾਲਗ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਮਹੰਤ ਕੋਲ ਪੁਜਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਰਜ ਕਰਵਾਈ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਜੜਾਂਵਾਲਾ ਪਿੰਡ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਦੀਆਂ ਛੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਰਾਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਰੁਕੀਆਂ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ
ਸਿੱਖ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦੀ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1920 ਵਿਚ ਧਾਰੋਵਾਲ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਵਿਖੇ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਕੱਠ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਿਖੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਹਾਨ ਕੁਕਰਮ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜੋ ਸੰਗਠਿਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਹੰਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਉਪਲਬਧ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਨਾਕਾਮ ਰਹੇ । ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਪੂਰੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਸ੍ਰੀ ਕਿੰਗ ਨੇ ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਹੰਤ ਇਕ ਕਠਪੁਤਲੀ ਵਾਂਗ ਨੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਹੰਤ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ, ਪਿਸਤੌਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਅਸਲਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਚੌਦਾਂ ਟਿਨ ਅਤਿਅੰਤ ਜਲਣਸ਼ੀਲ਼ ਪੈਰਾਫਿਨ ਲਿਆਕੇ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੋਰੀਆਂ ਕਢਾ ਲਈਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਉੱਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।
ਸਿੱਖ ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿੰਤਤ ਸਨ ਅਤੇ ਮਹੰਤ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। 17 ਫਰਵਰੀ, 1921 ਈ: ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੱਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜੱਥਾ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ (ਉਰਫ਼ ਝੱਬਰ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਚੰਦਰ ਕੋਟ ਵਿਖੇ ਮਿਲਣਗੇ। 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਉਹ ਉੱਥੋਂ 20 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਮਹੰਤ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ ਗਏ ।
ਸ: ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੁਆਰਾ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲਿਖਤੀ ਸੰਦੇਸ਼
ਮਹੰਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਪਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਪੱਤਰਿਕਾ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮਹੰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸ਼ਾਜਿਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ 20 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਜੱਥੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਫੈਸਲੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੰਦਰਕੋਟ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਹੋਰ ਜੱiਥਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਸਿੱਖ ਜੱਥੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਅਸਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 19 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੌ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਚੰਦਰ ਕੋਟ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।
ਉਹ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਜੱਥੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਕੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਅਸੀਂ ਚੰਗੇ ਮਕਸਦ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਸਾਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ” ਜੱਥਾ 20 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰiਚਆ ਤੇ ਤਲਾਅ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ 6 ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ‘ਤਾiਬਆ’ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਮਹੰਤ ਨੂੰ 19 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਚੰਦਰ ਕੋਟ ਵਿਖੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲੀ । ਉਸਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱ ਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਜਦ ਜੱਥਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਈ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮਹੰਤ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਦਵਾਰ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਛੱਤ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਤੋਂ ਫਾਇਰਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ 21 ਸਿੱਖ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ।ਪਿਛੋਂ ਬਾਕੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕਈ ਗੋਲੀਆਂ ਵਿੰਨੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਲਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ, ਉਹ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਗੰਡਾਸਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਏ। ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਛੀਆਂ, ਛਵੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਬਾਕੀ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਵੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਦਿਸਿਆ, ਉਸਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਮਰੇ ਅਤੇ ਮਰ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਗਏ ਲਕੜੀ ਦੇ ਢੇਰ ਤੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵਿਚ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ।
ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਕੇ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਜੋ ਭਾਈ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਭੱਜੇ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੀ ਸੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕੇਸਾਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ, ਪੈਰਾਫਿਨ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।. ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇੱਕ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸਵੇਰੇ 9.15 ਵਜੇ ਸਰਦਾਰ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ, ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਐਸ.ਪੀ. ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਰੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ।ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰੀ ਸਵੇਰੇ 12:30 ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਸ੍ਰੀ ਕਿੰਗ 9.30 ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਰਮੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇ । ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੱਥੈ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਫੌਜ ਫਾਇਰ ਕਰੇਗੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ 2200 ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੱਥੈ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿਤੀਆਂ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ
2200 ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸ. ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਜੋ 21 ਫਰਵਰੀ 1921 ਈ: ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਜੱਥੈ ਵਿਚ ਸੀ ਜੋ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਉਸਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ '' ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ '' ਅਤੇ '' ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਤੇ ਝਬਰ '' ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
‘ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੱਛਮ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਚੁਬਚਾ ਦਾ ਸੀ ਜਿਥੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪਾਸਿਓਂ ਲਹੂ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਗਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੁਨ ਹੀ ਖੁਨ ਹੀ ਸੀ । ਗੁਰ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪਾਸੇ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੱਧ ਸੜੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਢੇਰ ਸਨ. ਕੁਝ ਦੇ ਹਥ, ਕੁਝ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ; ਕੁਝ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਸਰਰਿਕ ਅੰਗ, ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਸਾੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਰਹੇ ਸੁੱਕੇ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਏ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਲਹੂ ਵਗਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਲਾਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਕਟੋਰੇ, ਜੋ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੁਰਦਾ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਗਏਸਨ, ਲਕੜੀ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਸਨ । ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਜੰਡ ਦੇ ਅੱਧੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਥੇਦਾਰ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਤਿੰਨ ਅੱਧ ਸੜੀਆਂ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਉਢੀ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ, ਜਿਸਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਅੰਦਰੋਂ ਬੰਦ ਸੀ, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੋਟੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀਆਂ ਪਈਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਗਏ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਤੇਜ਼ਧਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਕੱਟੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਮਾਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਤੇ ਅਟਕੇ ਵੇਖੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਉਸ ਪਟੜੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਸਾਈ ਮਾਸ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਕੁਝ ਲਾਸ਼ਾਂ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ” ।
1921 ਈ ਜੰਡ ਦਾ ਰੁੱਖ
1921 ਈ ਜੰਡ ਦਾ ਰੁੱਖ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਿਲਦ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਭਾਈ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਰਾਗੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਕਰਦਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਕੱਢੀਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੰਨੇ ਤੋਂ ਭਾਈ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਹੁਕਮਨਾਮਾ’ ਲਿਆ; ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ:
ੴਸਤਿਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ॥
ਰਾਗੁਸੂਹੀ ਬਾਣੀਸੇਖਫਰੀਦਜੀਕੀ॥ਤਪਿ ਤਪਿ ਲੁਹਿ ਲੁਹਿ ਹਾਥ ਮਰੋਰਉ॥ਬਾਵਲਿ ਹੋਈ ਸੋ ਸਹੁ ਲੋਰਉ॥ਤੈਸਹਿ ਮਨ ਮਹਿ ਕੀਆ ਰੋਸੁ॥ਮੁਝੁ ਅਵਗਨ ਸਹ ਨਾਹੀ ਦੋਸੁ॥1॥ਤੈ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਮੈ ਸਾਰ ਨ ਜਾਨੀ॥ਜੋਬਨੁ ਖੋਇ ਪਾਛੈ ਪਛੁਤਾਨੀ॥1 ॥ਰਹਾਉ॥ ਕਾਲੀ ਕੋਇਲ ਤੂ ਕਿਤ ਗੁਨ ਕਾਲੀ॥ਅਪਨੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੇ ਹਉ ਬਿਰਹੈ ਜਾਲੀ॥ ਪਿਰਹਿ ਬਿਹੂਨ ਕਤਹਿ ਸੁਖੁ ਪਾਏ॥ ਜਾ ਹੋਇ ਕ੍ਰਿਪਾਲੁ ਤਾ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਏ॥ 2॥ ਵਿਧਣ ਖੂਹੀ ਮੁੰਧ ਇਕੇਲੀ॥ ਨਾ ਕੋ ਸਾਥੀ ਨਾ ਕੋ ਬੇਲੀ॥ ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭਿ ਸਾਧ ਸੰਗਿ ਮੇਲੀ॥ ਜਾ ਫਿਰਿ ਦੇਖਾ ਤਾ ਮੇਰਾ ਅਲਹੁ ਬੇਲੀ॥ 3 ॥ ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ ਖਰੀ ਉਡੀਣੀ॥ ਖੰਨਿਅਹੁ ਤਿਖੀ ਬਹੁਤੁ ਪਿਈਣੀ॥ ਉਸੁ ਊਪਰਿ ਹੈ ਮਾਰਗੁ ਮੇਰਾ॥ਸੇਖ ਫਰੀਦਾ ਪੰਥੁਸਮੑ ਰਿ ਸਵੇਰਾ॥ 4 ॥ 1 ॥
ਨਾਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਇਕ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਭੱਠੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਅੱਧੀਆਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੋਪੜੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ। ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇੰਨਾ ਭਿਆਨਕ, ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਕਿ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਥਰੂ ਚੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।ਸਿੱਖ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਸਾਕੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾ ਸੋਗ ਸੀ।. ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ ਪਰ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲੀ ਰਹੀ । ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਅੱਗ ਲਗੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਪਟਾਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋਣ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ’
22 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 7.30 ਵਜੇ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜੰਗਲੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਆਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਸਾਰੇ ਪਾਸੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗੀ।
ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸਰ ਐਡਵਰਡ ਮੈਕਲੈਗਨ 22 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਬੰਬਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚੀ।
ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, 3 ਮਾਰਚ, 1921 ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਗਏ। ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਮਹਾਤਮਾ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਦੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਰਹੇ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮਾਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ” ।15॥. "ਸਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ; ਬਲਕਿ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਬੁਰਾ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ"।{16॥ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ: "ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਇਕੱਲੇ ਮਹੰਤ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਇਸ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਖ਼ੂਨੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਸਨ?"
ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਮਹੰਤ, 20 ਪਠਾਣਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਇਸ ਜੁਰਮ ਲਈ ਸਿਰਫ ਮਹੰਤ ਅਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਰਦਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਹਰ ਸਾਲ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬੁਲੇਟ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਦਸ ਫੁੱਟ ਡੂੰਘਾ ਖੂਹ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਕਰੀਟ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਥੇ ਸਸਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਸੱਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ।ਇਹ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਹਨ 1. ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ: ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2. ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਲੇਕ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਸਾਰੇਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ।ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸਰਬਨਾਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਜੋ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਭਾਵ ਡੂੰਘਾ ਸੀ; ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ; ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਕਲਪਨਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਵੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ; ਇਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮਿਸਾਲੀ ਸੀ ।
ਤਕਰੀਬਨ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਦ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਜਾਣਾ, ਯਾਦਾਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਝੁਣਝੁਣੀ ਛੇੜ ਗਿਆ।ਜੰਡ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਦਾ ਦਰਦ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਝੁਕਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੰਝੂ ਆਮੁਹਾਰੇ ਟਪਕਣ ਲੱਗੇ; ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ; ਮਨ ਅੰਦਰ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ, ਘਟਨਾ ਵਾਲੀ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ ਜਿਥੇ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਥਾਂ ਜਾਣ ਦਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੀਆ ਕੀਤਾ । ਸਾਰਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਹਵਾਲੇ:
1. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਮੂਵਮੈਂਟ, ਅਤੇ ਦ ਸਿੱਖ ਅਵੇਕਨਿੰਗ, 1984, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ
2. ਅਕਾਲੀ, ਲਾਹੌਰ, 8 ਅਕਤੂਬਰ 1920
3. ਅਕਾਲੀ ਮੋਰiਚਆਂ ਦਾ ਇਤਹਾਸ, 1977, ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼
4. ਮੇਰੀ ਆਪ ਬੀਤੀ, ਮਾਸਟਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲਾਇਲਪੁਰੀ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ)
5. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ, 1975, ਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ
6. ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ (ਸੰਪਾਦਕ) ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼,
7. ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ: ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਸਿਖਸ, ਭਾਗ ੀੀ, ਪੰਨਾ 200, 1966.
8. ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਆਫ਼ ਸਿੱਖਿਜ਼ਮ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ੀੀ, ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ
9. "ਨਨਕਾਣਾ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ 95 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮਨਾਈ ਗਈ". ਸਿੱਖ 24.ਚੋਮ. 23 ਫਰਵਰੀ 2016. 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ.
10. "ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕਤਲੇਆਮ". ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਵੈਬਸਾਈਟ. 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ.
11. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਮੂਵਮੈਂਟ ਐਂਡ ਦ ਸਿੱਖ ਅਵੇਕਨਿੰਗ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 1984, ਪੰਨਾ 154; ਕੰਬੋਜਜ ਥ੍ਰੂ ਦ ਏiਜਜ਼, 2005, ਪੀਪੀ 298,
12. ਐਸ. ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਝੱਬਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
13. ਸਾਹਨੀ ਰੁਚੀ ਰਾਮ ਐਡ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਸਟ੍ਰਗਲ ਫਾਰ ਰਿਫਾਰਮਸ ਇਨ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਾਈਨਜ਼ ਪੰਨਾ 81
14. ਤੇਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਡਾ., ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ: ਸਰਦਾਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਐਸਜੀਪੀਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਗ 60, ਨੰਬਰ 11, ਫਰਵਰੀ, 2017, ਪੰਨੇ 444-9
(ਸ਼ਤਾਬਾਦੀ ਸਮਰੋਹ ਦੌਰਾਨ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਤਲੇਆਮ (20 ਫਰਵਰੀ 1921 ਈ.) ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ: ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸਮੇਂ)
ਡਾ ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗਰੇਵਾਲ Dalvinder45@rediffmail.com, 919815366726
ਜੰਡ ਦਾ ਰੁੱਖ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ
ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੈਂ ਦੂਜੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਇਆ ਅਤੇ' ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਿ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ, ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਮਹੰਤ ਨੇ ਇਕ ਸੌ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਭੇਟਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਅਸਟੇਟ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਨ ਲਈ ਹੇਰਾ ਫੇਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਨੂੰ ਅਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ । ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਮੁਸਲਿਮ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਖੇਲ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਨਚਣ ਗਾਉਣ ਵਾਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਾਚ ਕਰਵਾਏ ਗਏ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਹਾਤੇ ਵਿਚ ਅਸ਼ਲੀਲ ਗਾਣੇ ਗਾਏ ਗਏ । 1917 ਵਿਚ, ਇਸਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਵੇਸਵਾ ਦੁਆਰਾ ਡਾਂਸ-ਸ਼ੋਅ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ । 1918 ਵਿਚ ਇਕ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤ- ਜਜ ਨੇ ਆਪਣੀ 13 ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਧੀ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਰਹਿਰਾਸ ਕੀਰਤਨ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਕ ਬਦਮਾਸ਼ ਪੁਜਾਰੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਹਾਤੇ ਦੇ ਇਕ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਨਾਬਾਲਗ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਮਹੰਤ ਕੋਲ ਪੁਜਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਦਰਜ ਕਰਵਾਈ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਜੜਾਂਵਾਲਾ ਪਿੰਡ (ਲਾਇਲਪੁਰ) ਦੀਆਂ ਛੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਰਾਤ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਰੁਕੀਆਂ ਤਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ
ਸਿੱਖ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦੀ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਅਨੈਤਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਤੂਬਰ 1920 ਵਿਚ ਧਾਰੋਵਾਲ ਸ਼ੇਖੂਪੁਰਾ ਵਿਖੇ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਕੱਠ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਤ ਸਿਖੀ ਦੇ ਧੁਰੇ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸੁਝਾਵਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਜਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਅਤੇ ਪੰਥ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜਾਂ ਉਸਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਹਾਨ ਕੁਕਰਮ ਜਾਰੀ ਰਿਹਾ ।
ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜੋ ਸੰਗਠਿਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਹੰਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ । ਸਰਕਾਰ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਉਪਲਬਧ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਅਕਾਲੀ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਨਾਕਾਮ ਰਹੇ । ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਪੂਰੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਸ੍ਰੀ ਕਿੰਗ ਨੇ ਮਹੰਤ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਅਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਹੰਤ ਇਕ ਕਠਪੁਤਲੀ ਵਾਂਗ ਨੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਹੰਤ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਰਾਈਫਲਾਂ, ਪਿਸਤੌਲ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਅਸਲਾ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ। ਉਸਨੇ ਚੌਦਾਂ ਟਿਨ ਅਤਿਅੰਤ ਜਲਣਸ਼ੀਲ਼ ਪੈਰਾਫਿਨ ਲਿਆਕੇ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੋਰੀਆਂ ਕਢਾ ਲਈਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀ ਉੱਤੇ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਖਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਈਫਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ।
ਸਿੱਖ ਇਸ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿੰਤਤ ਸਨ ਅਤੇ ਮਹੰਤ ਤੋਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਅਤੇ ਅਨੈਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। 17 ਫਰਵਰੀ, 1921 ਈ: ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਜੱਥੇਬੰਦੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜੱਥਾ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ (ਉਰਫ਼ ਝੱਬਰ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਚੰਦਰ ਕੋਟ ਵਿਖੇ ਮਿਲਣਗੇ। 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਉਹ ਉੱਥੋਂ 20 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਮਹੰਤ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣਗੇ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ ਗਏ ।
ਸ: ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਲਾਇਲਪੁਰ ਦੁਆਰਾ ਲਾਇਲਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲਿਖਤੀ ਸੰਦੇਸ਼
ਮਹੰਤ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ, ਪਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ 19 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲੀ ਪੱਤਰਿਕਾ ਦੇ ਦਫਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮਹੰਤ ਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸ਼ਾਜਿਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ 20 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਜੱਥੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਮੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਫੈਸਲੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਲਈ। ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਚੰਦਰਕੋਟ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਜੋ ਹੋਰ ਜੱiਥਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ।
ਸਿੱਖ ਜੱਥੇ ਪੈਦਲ ਚੱਲ ਕੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਅਸਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 19 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੌ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਚੰਦਰ ਕੋਟ ਪਹੁੰਚ ਗਏ।
ਉਹ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਅਗਵਾਈ ਵਾਲੇ ਜੱਥੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਲੈ ਕੇ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਅਸੀਂ ਚੰਗੇ ਮਕਸਦ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਸਾਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ” ਜੱਥਾ 20 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਹਿਬ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰiਚਆ ਤੇ ਤਲਾਅ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ 6 ਵਜੇ ਸਵੇਰੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ। ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਸਿੰਘ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ‘ਤਾiਬਆ’ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਿਆ।
ਮਹੰਤ ਨੂੰ 19 ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਚੰਦਰ ਕੋਟ ਵਿਖੇ ਜੱਥੇ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਖਬਰ ਮਿਲੀ । ਉਸਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱ ਠਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ। ਜਦ ਜੱਥਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਬੈਠ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਾਈ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਕਿਰਾਏ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਨੂੰ ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਮਹੰਤ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਦਵਾਰ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਛੱਤ ਦੀਆਂ ਸਿਖਰਾਂ ਤੋਂ ਫਾਇਰਿੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ 21 ਸਿੱਖ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਏ ।ਪਿਛੋਂ ਬਾਕੀ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਵੀ ਗੋਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕਈ ਗੋਲੀਆਂ ਵਿੰਨੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਲਦਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ, ਉਹ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਗੰਡਾਸਿਆਂ ਆਦਿ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਏ। ਕਿਰਾਏ 'ਤੇ ਲਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ, ਬਰਛੀਆਂ, ਛਵੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਿਹੜੇ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਬਾਕੀ ਸਿਖਾਂ ਦਾ ਵੀ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕਤਲੇਆਮ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਦਿਸਿਆ, ਉਸਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ । ਮਰੇ ਅਤੇ ਮਰ ਰਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ ਗਏ ਲਕੜੀ ਦੇ ਢੇਰ ਤੇ ਖਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਲਾਟਾਂ ਵਿਚ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ।
ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਕੇ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਜੋ ਭਾਈ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਉਠ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵੱਲ ਭੱਜੇ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿਸਤੌਲ ਨਾਲ ਭਾਈ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸਦੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਿੱਥੇ ਹੋਰ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵੀ ਸੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਕੇਸਾਂ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੰਘ ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਤੱਕ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮਹੰਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ, ਪੈਰਾਫਿਨ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।. ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇੱਕ 12 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਭੱਠੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਸਵੇਰੇ 9.15 ਵਜੇ ਸਰਦਾਰ ਉੱਤਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸਟੇਸ਼ਨ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ, ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਐਸ.ਪੀ. ਨੂੰ ਇਸ ਸਾਰੇ ਖੂਨੀ ਸਾਕੇ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ।ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰੀ ਸਵੇਰੇ 12:30 ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਸ੍ਰੀ ਕਿੰਗ 9.30 ਵਜੇ ਪਹੁੰਚੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀਹ ਪਠਾਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਆਰਮੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਆਗੂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
ਸਰਦਾਰ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੱਥੇ ਨਾਲ ਪਹੁੰਚੇ । ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੱਥੈ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਫੌਜ ਫਾਇਰ ਕਰੇਗੀ। ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ 2200 ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਜੱਥੈ ਨੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਵਧਦੇ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰੀ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਭਾਈ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿਤੀਆਂ।
ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ
2200 ਸਿਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸ. ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਝੱਬਰ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਡਿਪਟੀ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਸ੍ਰੀ ਕਰੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਇਕ ਸਿੱਖ ਆਗੂ ਜੋ 21 ਫਰਵਰੀ 1921 ਈ: ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਜੱਥੈ ਵਿਚ ਸੀ ਜੋ ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੀ ਦੇਖਿਆ ਜੋ ਉਸਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ '' ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ '' ਅਤੇ '' ਅਕਾਲੀ ਮੋਰਚੇ ਤੇ ਝਬਰ '' ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
‘ਉਸਨੇ ਲਿਖਿਆ: “ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੱਛਮ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਤੋਂ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ, ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਚੁਬਚਾ ਦਾ ਸੀ ਜਿਥੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪਾਸਿਓਂ ਲਹੂ ਵਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਰੀ ਬਾਰਸ਼ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਗਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖੁਨ ਹੀ ਖੁਨ ਹੀ ਸੀ । ਗੁਰ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਪਾਸੇ, ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਅੱਧ ਸੜੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਢੇਰ ਸਨ. ਕੁਝ ਦੇ ਹਥ, ਕੁਝ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ; ਕੁਝ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਸਰਰਿਕ ਅੰਗ, ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਸਾੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰ ਪਹਾੜਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆ ਰਹੇ ਸੁੱਕੇ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪਏ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਲਹੂ ਵਗਣ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ। ਲਾਸ਼ਾਂ 'ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਕਟੋਰੇ, ਜੋ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੁਰਦਾ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਾ ਜਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਗਏਸਨ, ਲਕੜੀ ਦੇ ਢੇਰਾਂ ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਸਨ । ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ, ਜੰਡ ਦੇ ਅੱਧੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਥੇਦਾਰ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਫੇਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਰਾਂਦਰੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਤਿੰਨ ਅੱਧ ਸੜੀਆਂ ਲਾਵਾਰਿਸ ਲਾਸ਼ਾਂ ਪਈਆਂ ਮਿਲੀਆਂ। ਦਰਸ਼ਨੀ ਡਿਉਢੀ ਦੇ ਵਰਾਂਡੇ ਵਿਚ, ਜਿਸਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਅੰਦਰੋਂ ਬੰਦ ਸੀ, ਲੱਕੜ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਮੋਟੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀਆਂ ਪਈਆਂ ਵੇਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਗਏ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਤੇਜ਼ਧਾਰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਕੱਟੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਮਾਸ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਤੇ ਅਟਕੇ ਵੇਖੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕਸਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਤਖ਼ਤੀਆਂ ਉਸ ਪਟੜੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਕਸਾਈ ਮਾਸ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਕੁਝ ਲਾਸ਼ਾਂ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ” ।
1921 ਈ ਜੰਡ ਦਾ ਰੁੱਖ
1921 ਈ ਜੰਡ ਦਾ ਰੁੱਖ
ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਿਲਦ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਭਾਈ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਰਾਗੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਅਤੇ 'ਪ੍ਰਕਾਸ਼' ਕਰਦਿਆਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਗੋਲੀਆਂ ਕੱਢੀਆਂ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪੰਨੇ ਤੋਂ ਭਾਈ ਹੀਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਹੁਕਮਨਾਮਾ’ ਲਿਆ; ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਖੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਿਆ:
ੴਸਤਿਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ॥
ਰਾਗੁਸੂਹੀ ਬਾਣੀਸੇਖਫਰੀਦਜੀਕੀ॥ਤਪਿ ਤਪਿ ਲੁਹਿ ਲੁਹਿ ਹਾਥ ਮਰੋਰਉ॥ਬਾਵਲਿ ਹੋਈ ਸੋ ਸਹੁ ਲੋਰਉ॥ਤੈਸਹਿ ਮਨ ਮਹਿ ਕੀਆ ਰੋਸੁ॥ਮੁਝੁ ਅਵਗਨ ਸਹ ਨਾਹੀ ਦੋਸੁ॥1॥ਤੈ ਸਾਹਿਬ ਕੀ ਮੈ ਸਾਰ ਨ ਜਾਨੀ॥ਜੋਬਨੁ ਖੋਇ ਪਾਛੈ ਪਛੁਤਾਨੀ॥1 ॥ਰਹਾਉ॥ ਕਾਲੀ ਕੋਇਲ ਤੂ ਕਿਤ ਗੁਨ ਕਾਲੀ॥ਅਪਨੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੇ ਹਉ ਬਿਰਹੈ ਜਾਲੀ॥ ਪਿਰਹਿ ਬਿਹੂਨ ਕਤਹਿ ਸੁਖੁ ਪਾਏ॥ ਜਾ ਹੋਇ ਕ੍ਰਿਪਾਲੁ ਤਾ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਏ॥ 2॥ ਵਿਧਣ ਖੂਹੀ ਮੁੰਧ ਇਕੇਲੀ॥ ਨਾ ਕੋ ਸਾਥੀ ਨਾ ਕੋ ਬੇਲੀ॥ ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭਿ ਸਾਧ ਸੰਗਿ ਮੇਲੀ॥ ਜਾ ਫਿਰਿ ਦੇਖਾ ਤਾ ਮੇਰਾ ਅਲਹੁ ਬੇਲੀ॥ 3 ॥ ਵਾਟ ਹਮਾਰੀ ਖਰੀ ਉਡੀਣੀ॥ ਖੰਨਿਅਹੁ ਤਿਖੀ ਬਹੁਤੁ ਪਿਈਣੀ॥ ਉਸੁ ਊਪਰਿ ਹੈ ਮਾਰਗੁ ਮੇਰਾ॥ਸੇਖ ਫਰੀਦਾ ਪੰਥੁਸਮੑ ਰਿ ਸਵੇਰਾ॥ 4 ॥ 1 ॥
ਨਾਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਦੱਖਣ ਵੱਲ, ਇਕ ਘੁਮਿਆਰ ਦੀ ਭੱਠੀ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਈ ਅੱਧੀਆਂ ਸੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਖੋਪੜੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲੀਆਂ। ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇੰਨਾ ਭਿਆਨਕ, ਦਿਲ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਵਾਲਾ ਸੀ ਕਿ ਕਈਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਥਰੂ ਚੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।ਸਿੱਖ ਇਸ ਭਿਆਨਕ ਸਾਕੇ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹੇ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਡੂੰਘਾ ਸੋਗ ਸੀ।. ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਥੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੋਇਆ ਪਰ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲੀ ਰਹੀ । ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਅੰਦਰ ਅੱਗ ਲਗੀ ਹੋਵੇ ਪਰ ਪਟਾਕੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੁਣੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹੋਣ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਥੇ ਰਹਿਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ। ’
22 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ 7.30 ਵਜੇ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜੰਗਲੀ ਅੱਗ ਵਾਂਗ ਫੈਲ ਗਈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਆਏ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਮਾਰਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਸਾਰੇ ਪਾਸੋਂ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲੱਗੀ।
ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ, ਸਰ ਐਡਵਰਡ ਮੈਕਲੈਗਨ 22 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰ ਕੇ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਧੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਬੰਬਾ ਦਲੀਪ ਸਿੰਘ ਸਰ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹੁੰਚੀ।
ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, 3 ਮਾਰਚ, 1921 ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਗਏ। ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਮਹਾਤਮਾ ਨੇ ਕਿਹਾ: "ਮੈਂ ਤੁਹਾਡਾ ਦੁੱਖ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਸਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਨ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਕ ਰਹੇ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਅਤੇ ਮਾਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ” ।15॥. "ਸਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਇਸ ਤੱਥ ਵੱਲ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬੇਰਹਿਮੀ ਅਤੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ; ਬਲਕਿ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਬੁਰਾ ਅਤੇ ਹਮਲਾਵਰ"।{16॥ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਕਿਹਾ: "ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਇਕੱਲੇ ਮਹੰਤ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਵੀ ਇਸ ਘਿਨਾਉਣੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਮਹੰਤ ਖ਼ੂਨੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਿੱਥੇ ਗਏ ਸਨ?"
ਹੋਰ ਮੁਸੀਬਤ ਦੇ ਡਰੋਂ, ਮਹੰਤ, 20 ਪਠਾਣਾਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। 150 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਇਸ ਜੁਰਮ ਲਈ ਸਿਰਫ ਮਹੰਤ ਅਤੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੀ ਸੀ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਦੇ ਸਿਖਰ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਹਾਦਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਅਰਦਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਹਰ ਸਾਲ 21 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਬੁਲੇਟ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਦੀਵਾਨ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਸਕਾਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ, ਦਸ ਫੁੱਟ ਡੂੰਘਾ ਖੂਹ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਕਰੀਟ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ਜਿਥੇ ਸਸਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਬਚੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਇਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਸੱਤ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਪੰਜਾਬੀ, ਉਰਦੂ, ਹਿੰਦੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਮੁੱਚਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ।ਇਹ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਹਨ 1. ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸ: ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੰਦਾ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 2. ਜੰਡ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਲੇਕ ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਮਹੰਤ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦੇ ਗੁੰਡਿਆਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਸਾਰੇਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ।ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੇ ਸਰਬਨਾਸ਼ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਭਿਆਨਕ ਸੀ ਜੋ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਭਾਵ ਡੂੰਘਾ ਸੀ; ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ; ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ੀ ਕਲਪਨਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਵੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੀ; ਇਹ ਸੱਚਮੁੱਚ ਮਿਸਾਲੀ ਸੀ ।
ਤਕਰੀਬਨ ਸੌ ਸਾਲ ਬਾਦ ਘਟਨਾ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਜਾਣਾ, ਯਾਦਾਂ ਤਾਜ਼ੀਆਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਨਾ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਝੁਣਝੁਣੀ ਛੇੜ ਗਿਆ।ਜੰਡ ਦਾ ਦਰੱਖਤ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਈ ਲਛਮਣ ਸਿੰਘ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਵਰਿ੍ਹਆਂ ਦਾ ਦਰਦ ਹੰਢਾਉਂਦਾ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਝੁਕਿਆ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੰਝੂ ਆਮੁਹਾਰੇ ਟਪਕਣ ਲੱਗੇ; ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ; ਮਨ ਅੰਦਰ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ, ਘਟਨਾ ਵਾਲੀ ਉਹ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ ਜਿਥੇ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਥਾਂ ਜਾਣ ਦਾ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਹੀਆ ਕੀਤਾ । ਸਾਰਾ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦਰਦਨਾਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।
ਹਵਾਲੇ:
1. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਮੂਵਮੈਂਟ, ਅਤੇ ਦ ਸਿੱਖ ਅਵੇਕਨਿੰਗ, 1984, ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ
2. ਅਕਾਲੀ, ਲਾਹੌਰ, 8 ਅਕਤੂਬਰ 1920
3. ਅਕਾਲੀ ਮੋਰiਚਆਂ ਦਾ ਇਤਹਾਸ, 1977, ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼
4. ਮੇਰੀ ਆਪ ਬੀਤੀ, ਮਾਸਟਰ ਸੁੰਦਰ ਸਿੰਘ ਲਾਇਲਪੁਰੀ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਤ)
5. ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ, 1975, ਗਿਆਨੀ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ
6. ਡਾ. ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ (ਸੰਪਾਦਕ) ਸਿੱਖ ਅਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼,
7. ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ: ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ਼ ਦ ਸਿਖਸ, ਭਾਗ ੀੀ, ਪੰਨਾ 200, 1966.
8. ਐਨਸਾਈਕਲੋਪੀਡੀਆ ਆਫ਼ ਸਿੱਖਿਜ਼ਮ, ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ੀੀ, ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪਟਿਆਲਾ
9. "ਨਨਕਾਣਾ ਕਤਲੇਆਮ ਦੀ 95 ਵੀਂ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮਨਾਈ ਗਈ". ਸਿੱਖ 24.ਚੋਮ. 23 ਫਰਵਰੀ 2016. 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ.
10. "ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕਤਲੇਆਮ". ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਵੈਬਸਾਈਟ. 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 2016 ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ.
11. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਮੂਵਮੈਂਟ ਐਂਡ ਦ ਸਿੱਖ ਅਵੇਕਨਿੰਗ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, 1984, ਪੰਨਾ 154; ਕੰਬੋਜਜ ਥ੍ਰੂ ਦ ਏiਜਜ਼, 2005, ਪੀਪੀ 298,
12. ਐਸ. ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਝੱਬਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
13. ਸਾਹਨੀ ਰੁਚੀ ਰਾਮ ਐਡ ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਸਟ੍ਰਗਲ ਫਾਰ ਰਿਫਾਰਮਸ ਇਨ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਾਈਨਜ਼ ਪੰਨਾ 81
14. ਤੇਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਡਾ., ਸਾਕਾ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ: ਸਰਦਾਰ ਨਰਾਇਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਐਸਜੀਪੀਸੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਭਾਗ 60, ਨੰਬਰ 11, ਫਰਵਰੀ, 2017, ਪੰਨੇ 444-9
