Punajbi- Guru Nanak Dev Ji in Sind in Fourth Udasi-2

[Dalvinder Singh Grewal]

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸਿੰਧ ਰਾਹੀਂ ਚੌਥੀ ਯਾਤਰਾ-2

ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਐਮੈਰੀਟਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ​

ਸਿੰਧ ਦਾ ਇੱਕ ਕਨੱਈਆ ਲਾਲ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣਾ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਕਨੱਈਆ ਲਾਲ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਜ਼ਖਮੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ। ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜ਼ਖਮੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਉਣਾ ਗਲਤ ਸਮਝਿਆ। ਉਹ ਕਨੱਈਆ ਲਾਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਲੈ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਉਹ "ਖਟ ਵਾਰੋ ਬਾਓ (ਖਾਟ ਵਾਲਾ ਬਾਵਾ) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਮੰਜੇ 'ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪਣਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।" ਸ਼ਿਕਾਰਪੁਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਰੁਕਨਪੁਰ, ਲੜਕਾਣਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਪਹੁੰਚੇ। ਹੜੱਪਾ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ, ਰਾਜਨਪੁਰ, ਸੀਤਪੁਰ, ਮਿਠਨਕੋਟ, ਸੁਹਾਣਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਹਲਾਨੀ, ਬੁਲਾਨੀ ਪਹੁੰਚੇ। [1]

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਬੁਲਾਨੀ, ਜਿਲਾ ਲੜਕਾਣਾ

ਬੁਲਾਨੀ ਸਿੰਧ ਸੂਬੇ ਦਾ ਇੱਕ ਜਾਣਿਆ-ਪਛਾਣਿਆ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਚਰਨ ਪਾ ਕੇ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਇਆ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਹਿੰਦੂ ਪੁਜਾਰੀ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨੂਰ ਨੁਸਰਤ ਨਾਮ ਦੇ ਇੱਕ ਚਰਵਾਹੇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ਜੋ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਨੇਕੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਏ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਭਟਕਣ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਨੇੜੇ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਖੁਸ਼ੀ ਬੇਕਾਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਗਰਾਂਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ।[14,16] ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸੰਗਤਾਂ ਬੜੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਲੰਗਰ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।[ 5,16]

ਹੜੱਪਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕਸਰ​

ਹੜੱਪਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਾਹੀਵਾਲ (ਮੌਂਟਗੁਮਰੀ) ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਈਸਾ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਵਧਿਆ-ਫੁੱਲਿਆ, ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿਸੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਜਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ ਖੰਡਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਲਿਖਣਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ "ਨਾਨਕਸਰ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖੰਡਰਾਂ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 1.25 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਮਾਰਤ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਰੋਵਰ ਹੈ। ਚੈਤਰ ਦੀ 1, 2 ਅਤੇ 3 ਤਰੀਕ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ, ਹੜੱਪਾ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਕਮਰੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਕ ਖੂਹ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬਾਗ ਦੇ ਕੋਲ ਤੀਰਥ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਦਸ ਘੁਮਾਉਂ ਦੀ ਵਾਹੀਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ। ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਕਮਾਲੀਆ ਨਿਵਾਸੀ ਸੰਤ ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ 4 ਪੋਹ, ਸੰਮਤ 1998 ਨਾਨਕ ਸ਼ਾਹੀ 473 ਈ: ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 18 ਦਸੰਬਰ 1941 ਈ: ਨੂੰ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ। [1],[14],[18]

ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਨਾਨਕ ਪੰਥੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੇਠ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਜਗਾਇਆ ਗਿਆ ਦੀਵਾ ਚੌਵੀ ਘੰਟੇ ਬਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਇਸ ਦੀਵੇ ਅੱਗੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ। [1] [18]

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ, ਮੀਰਪੁਰ ਖਾਸ
ਮੀਰਪੁਰ ਖਾਸ ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦਾ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੈੱਡ ਕੁਆਰਟਰ ਵੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨਾਮ ਦਾ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਵੀ ਹੈ। ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਸਮੇਂ ਦੂਜੇ ਚੌਰਾਹੇ 'ਤੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਇਮਾਰਤ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਉਹ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚਰਨ ਪਾਏ ਸਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਤਿੰਨ ਮੰਜ਼ਿਲਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਵੈਕੂਈ ਵਕਫ਼ ਬੋਰਡ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਹਨ।[1,14,19]

ਮੀਰਪੁਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ ਠਹਿਰੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਬਣ ਗਏ।ਏਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ ਮਰਦਾਨੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪੀਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਰਦਾਨੇ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵੀ ਮਰਦਾਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।[1]

ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਤੋਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਰਾਜਨਪੁਰ, ਸੀਤਪੁਰ ਅਤੇ ਮਿਠਾਨਕੋਟ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਪਏ ਜਿੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੰਜ ਦਰਿਆ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਅਸਥਾਨ 'ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੋਝਾਂ ਕਸਬੇ ਦੇ ਪੀਰ ਫਕੀਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਬਰਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ।[1] ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਥਾਂ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸੀ।

ਸੁਹਾਣਾ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅੱਗੇ ਸੁਹਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚੇਜਿੱਥੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂਨੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਉਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਆਏ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਾਲਾ ਵਰਾਉ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਅਪਣਾਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦਬਾਅ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮਨਘੜਤ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਂਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸੱਚ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਭਟਕੇ ਹਪਏ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੇਧ ਦੇਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਸਾ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰੀ । [20]

ਗਊ ਬਿਰਾਹਮਣ ਕਉ ਕਰੁ ਲਾਵਹੁ ਗੋਬਰਿ ਤਰਣੁ ਨ ਜਾਈ ॥ ਧੋਤੀ ਟਿਕਾ ਤੈ ਜਪਮਾਲੀ ਧਾਨੁ ਮਲੇਛਾਂ ਖਾਈ ॥ ਅੰਤਰਿ ਪੂਜਾ ਪੜਹਿ ਕਤੇਬਾ ਸੰਜਮੁ ਤੁਰਕਾ ਭਾਈ ॥ ਛੋਡੀਲੇ ਪਾਖੰਡਾ ॥ ਨਾਮਿ ਲਇਐ ਜਾਹਿ ਤਰੰਦਾ ॥ 1 ॥ ਮਃ 1 ॥ ਮਾਣਸ ਖਾਣੇ ਕਰਹਿ ਨਿਵਾਜ ॥ ਛੁਰੀ ਵਗਾਇਨਿ ਤਿਨ ਗਲਿ ਤਾਗ ॥ ਤਿਨ ਘਰਿ ਬ੍ਰਹਮਣ ਪੂਰਹਿ ਨਾਦ ॥ ਉਨੑਾ ਭਿ ਆਵਹਿ ਓਈ ਸਾਦ ॥ ਕੂੜੀ ਰਾਸਿ ਕੂੜਾ ਵਾਪਾਰੁ ॥ ਕੂੜੁ ਬੋਲਿ ਕਰਹਿ ਆਹਾਰੁ ॥ ਸਰਮ ਧਰਮ ਕਾ ਡੇਰਾ ਦੂਰਿ ॥ ਨਾਨਕ ਕੂੜੁ ਰਹਿਆ ਭਰਪੂਰਿ ॥ ਮਥੈ ਟਿਕਾ ਤੇੜਿ ਧੋਤੀ ਕਖਾਈ ॥ ਹਥਿ ਛੁਰੀ ਜਗਤ ਕਾਸਾਈ ॥ ਨੀਲ ਵਸਤ੍ਰ ਪਹਿਰਿ ਹੋਵਹਿ ਪਰਵਾਣੁ ॥ ਮਲੇਛ ਧਾਨੁ ਲੇ ਪੂਜਹਿ ਪੁਰਾਣੁ ॥ ਅਭਾਖਿਆ ਕਾ ਕੁਠਾ ਬਕਰਾ ਖਾਣਾ ॥ ਚਉਕੇ ਉਪਰਿ ਕਿਸੈ ਨ ਜਾਣਾ ॥ ਦੇ ਕੈ ਚਉਕਾ ਕਢੀ ਕਾਰ ॥ ਉਪਰਿ ਆਇ ਬੈਠੇ ਕੂੜਿਆਰ ॥ ਮਤੁ ਭਿਟੈ ਵੇ ਮਤੁ ਭਿਟੈ ॥ ਇਹੁ ਅੰਨੁ ਅਸਾਡਾ ਫਿਟੈ ॥ ਤਨਿ ਫਿਟੈ ਫੇੜ ਕਰੇਨਿ ॥ ਮਨਿ ਜੂਠੈ ਚੁਲੀ ਭਰੇਨਿ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸਚੁ ਧਿਆਈਐ ॥ ਸੁਚਿ ਹੋਵੈ ਤਾ ਸਚੁ ਪਾਈਐ ॥ 2 ॥ (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੰਨਾ 471-472)

ਸੋਹਾਣਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੋਹਾਣਾ ਉਹ ਦਰਿਆ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸੋਹਾਣਾ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਮਾਹੌਲ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਸਖਰ, ਭਖਰ ਅਤੇ ਰੋਹੜੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਇੱਕ ਬੋਹੜ ਦੇ ਦਰੱਖਤ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਸਾਧ ਬੇਲਾ ਹੈ।[20 ]

ਬੁਲਾਨੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਰਾਣੀਪੁਰ, ਮੋਰਘ, ਝੇੜਾ, ਅਮਰਕੋਟ, ਟਾਂਡਾ, ਅੱਲ੍ਹਾ ਯਾਰ ਖਾਂ, ਮਟੌਰੀ, ਫੁਲੇਲੀ ਆਦਿ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਉਡਿਆਰੋ ਲਾਲ ਪਹੁੰਚੇ।

ਉਡਿਆਰੋ ਲਾਲ ਦੀ ਗਾਥਾ:

ਉਡਿਆਰੋ ਲਾਲ ਦੀ ਕਥਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ, “ਜਦੋਂ ਸਿੰਧ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਅਮਰਖ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਨਦੀ 'ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਸੁਣ ਕੇ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਚੇਤਰ ਸੁਦੀ 3, ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ 1513 (1456 ਈ.) ਨੂੰ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਨੂੰ ਉਡਿਆਰੋ ਲਾਲ ਨੂੰ ਰਤਨ ਬਾਣੀਆ ਦੇ ਘਰ ਭੇਜਿਆ। ਹਿੰਦੂ ਉਸਨੂੰ ਵਰੁਣ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨ ਉਸਨੂੰ 'ਖਵਾਜਾ ਖਿਜਰ' ਕਹਿ ਕੇ ਪੂਜਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਉੱਤੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ । 27 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਰਤਨ ਬਾਣੀਆ ਚੇਤਰ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ 1541 (1484 ਈ ਨੂੰ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੋਂ 8 ਕੋਹ ਦੂਰ ਪਿੰਡ ਉਡਿਆਰੋ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਕਬਰ ਦੀ ਪੂਜਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਉਸਦੇ ਝੂਲੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ 'ਤੇ ਉਹ ਬੈਠਦਾ ਸੀ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰੌਸ਼ਨੀਆਂ ਜਗਦੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੰਧੀ ਲੋਕ ਸਿੰਧੀ ਭਜਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ।[21]

ਉਡਿਆਰੋ ਲਾਲ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਜਥੇਦਾਰ ਜੋਧਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ। ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਤੋਂ ਉਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਾੜਾਂ ਅਤੇ ਹਰਿਆਲੀ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਟਲੀ ਆਏ ਅੱਗੇ ਉਹ ਰਾਜ ਘਾਟ ਠੱਠਾ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਏਥੋਂ ਅਗੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਹਿੰਗਲਾਜ ਚਲੇ ਗਏ। [22]

ਹਿੰਗਲਾਜ ਯਾਤਰਾ

ਹਿੰਗਲਾਜ ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੰਦੂ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਖੱਤਰੀ, ਚਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੀ ਕੁਲਦੇਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 250 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਮਕਰਾਨ ਤੱਟੀ ਰੇਂਜ ਦੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੈ [1] ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਅਤੇ ਕੋਟਲੀ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਠੱਟਾ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਘਾਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਠਹਿਰੇ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਹੈ। ਠੱਟਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੰਧ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਥੋਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਮੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਖੰਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਥਾਨ ਹਿੰਗਲਾਜ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਿਰੰਜਨੀ ਅਤੇ ਨਿਰਬਾਨ ਅਖਾੜੇ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਗਲਾਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 'ਛੜੀ' ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਇੱਕ ਛੜੀ ਦੇ ਕੇ ਭੇਜਿਆ। ਇਸ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੂੰ ਛੜੀ ਮੁਬਾਰਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । [13,21]

ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਖੂਹ ਛੱਤਾ ਪਿੰਡ, ਦੂਜਾ ਮਿਡੀਸਨ ਮਿਆਣੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੋਸਾਈਂ ਫਕੀਰ ਦੂਜੇ ਫਕੀਰਾਂ ਤੋਂ 1-1/4 ਰੁਪਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਆਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ 5 ਰੁਪਏ ਵਸੂਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗੇ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਨਕਪੰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਸਿਰਫ 5 ਪੈਸੇ ਵਸੂਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਫੀਸ ਵਸੂਲਣੀ ਬੰਦ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਅਸਥਾਨ (ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਕੋਠਾ) 84 ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਕੜਾਹ-ਪ੍ਰਸਾਦ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤੀਆਂ ਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਨ, ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਕੋਠੇ 'ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। [21] 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਧਦੇ ਇਸਲਾਮੀ ਰੁਖ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਹਿੰਗਲਾਜ ਬਚਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸਨੂੰ 'ਨਾਨੀ ਕੀ ਮੰਦਰ' ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੇਵਤੇ ਨੂੰ ਲਾਲ ਜਾਂ ਭਗਵੇਂ ਕੱਪੜੇ, ਧੂਪ, ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਿੱਠੀ 'ਸ਼ੀਰਨੀ' ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਗਲਾਜ ਵਰਗੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜੋ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਖਰੀ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹਨ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।[23, 24, 27]

ਹਿੰਗਲਾਜ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ

ਹਿੰਗਲਾਜ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਥਾਨ​

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਹੋਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਸਮੇਤ ਇਸ ਅਸਥਾਨ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਹਿੰਗਲਾਜ ਪਹੁੰਚੇ। ਮੰਦਰ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰੀ 'ਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ।[25] ਇਸ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਜਨਮਸਾਖੀ ਮੇਹਰਬਾਨ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।[26] (ਪੰਨਾ 149) 'ਮੱਕਾ ਤੋਂ ਪੱਛਮ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਯ ਚੱਲੇ ਉਹ ਹਿੰਗਲਾਜ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਹਨ।ਗਰੀਬ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਰੱਬ ਤੋਂ ਡਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਹਨ। ਉਹ ਬਾਬੇ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ) ਕੋਲ ਆਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਹਿੰਗਲਾਜ ਤੀਰਥ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਕਦੇ ਸੁੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਧਰੇ ਘੁੰਮਦੇ। ਉਹ ਕੁਝ ਖਾਂਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕੋਲ ਇੱਕ ਵੈਸ਼ਨਵ ਆਇਆ ਅਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕੌਣ ਹੈ? ਵੈਸ਼ਨਵ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ, “ਹੇ ਰੱਬ ਦੇ ਪਿਆਰੇ, ਸਾਨੂੰ ਦੱਸੋ ਤੁਹਾਡਾ ਪੰਥ ਕੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਨਾਲ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਦੱਸੋ।” ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ, "ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਛਾਣਦੇ ਹੋ?" ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਵੈਸ਼ਨਵ ਹੁੰਦੇ, ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਗਲੇ ਵਿਚ ਮਾਲਾ, ਹੱਥ ਵਿਚ ਮਾਲਾ, ਲੱਕ ਧੋਤੀ ਅਤੇ ਮੱਥੇ 'ਤੇ ਇਕ ਸਿੰਦੂਰ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਵਰਤ ਰੱਖਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ, ਮੂਰਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਉੱਤਮ ਵੈਸ਼ਨਵ ਵਜੋਂ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ । ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਚੁਲ੍ਹੇ ਚੌਕੇ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਅਪਣੇ ਚੁਲ੍ਹ ਚੌਕੇ ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਉਪਲਬਧ ਭੋਜਨ ਦੇ ਦਿੰਦੇ। ਬੱਸ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇਹਨਾਂ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਭੋਜਨ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੰਗ ਕੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਲੋਕ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ:

ਸਚੁ ਵਰਤੁ ਸੰਤੋਖੁ ਤੀਰਥੁ ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ ਇਸਨਾਨੁ ॥ ਦਇਆ ਦੇਵਤਾ ਖਿਮਾ ਜਪਮਾਲੀ ਤੇ ਮਾਣਸ ਪਰਧਾਨ ॥ ਜੁਗਤਿ ਧੋਤੀ ਸੁਰਤਿ ਚਉਕਾ ਤਿਲਕੁ ਕਰਣੀ ਹੋਇ ॥ ਭਾਉ ਭੋਜਨੁ ਨਾਨਕਾ ਵਿਰਲਾ ਤ ਕੋਈ ਕੋਇ ॥ 1 ॥( ਸਲੋਕ ਮਃ 1, ਅੰਕ 1245)

‘ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਤ ਸੱਚ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੀਰਥ ਅਸਥਾਨ ਸੰਤੋਖ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ੁੱਧ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਦਿਆਲਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਵਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਖਿਮਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਪਮਾਲਾ, ਉਹ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਲੋਕ ਹਨ। ਅਨੁਭਵੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਹਿਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਰਤੇ ਰਹਿਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਉਕਾ ਥਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਰਨੀ ਤਿਲਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਭੋਜਨ ਵਿਰਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਨਸੀਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।' (ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਕ 1245)

ਹਿੰਗਲਾਜ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵਿੱਚ ਬੋਲੇ ਅਤੇ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਆਤਮਾ ਹੋ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ।" ਹਿੰਗਲਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਬਣ ਗਏ; ਅਤੇ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ।[27]

ਹਿੰਗਲਾਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਰਾਚੀ ਆਏ ਜਿੱਥੇ ਗਰੀਬ ਦਾਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧਰਮਸਾਲ ਬਣਾਈ। ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਜਿੱਥੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1944 ਬਿਕਰਮੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠਾ ਜਲ ਲਿਆ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵਾਟਰ ਪੰਪ ਚਾਲੂ ਕੀਤੇ।[28]

ਕਰਾਚੀ

ਕਰਾਚੀ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ

ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਰਾਚੀ ਆਏ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਠਹਿਰੇ। ਇਹ ਕਰਾਚੀ ਕਲਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਸਟਿਸ ਕਿਆਨੀ ਰੋਡ 'ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਸੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਦੇਵੀ ਦੀ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਗਏ ਸਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸ ਗੁਫਾ ਤੋਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ। ਹੁਣ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਮੰਦਿਰ ਕਰਾਚੀ ਦੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ ਹੈ। [5][29]

ਕਲਿਫਟਨ, ਕਰਾਚੀ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ​

ਕਲਿਫਟਨ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਮਨੋਰੰਜਨ ਖੇਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਅਸਥਾਨ ਕਲਿਫਟਨ ਪਾਰਕ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਦੇਵੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਹਾਜ਼ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਕੇ ਲੰਘਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਦੀਵੇ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਤਾਲਪੁਰ ਸ਼ਾਸਕ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਇਸ ਦੀਵੇ ਲਈ 7.5 ਸੇਰ ਤੇਲ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਦੀਵੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਇੱਕ ਗੁਫਾ ਵਿੱਚ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਦੀਵਾ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਬਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ; ਇਸਨੂੰ "ਗੁਰੂ ਜੋਤੀ" ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਸੰਗਮਰਮਰ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਚੌਦਾਂ ਪੌੜੀਆਂ ਉਤਰ ਕੇ ਵਿਹੜਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਛੇ ਕਦਮ ਇੱਕ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਹਾਲ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਫਾ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੁਜਾਰੀ ਨਾਨਕਪੰਥੀ ਹਿੰਦੂ ਹਨ। ਇਹ ਅਸਥਾਨ ਅੱਜਕੱਲ੍ਹ ਸ਼੍ਰੀ ਰਤਨੇਸ਼ਵਰ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਿਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।[5,30,31]

ਕਰਾਚੀ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ

ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਿੰਦੂ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਰਾਚੀ ਵਿਖੇ ਸਵਾਮੀਨਾਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਮੰਦਿਰ ਹੈ, ਹਰ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੀ ਰਾਤ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜੇ ਅਤੇ , ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਪੁਰਬ ਮਨਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ [30] ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਹਿੰਦੂ ਭਾਈਚਾਰਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਕਰਾਚੀ ਫੇਰੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਲਕੀ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਰੂਪ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਅਸਥਾਨ ਹੈ। ਪੂਰੇ ਅਹਾਤੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। (ਬੀਬੀਸੀ ਨਿਊਜ਼)[31]

ਕਰਾਚੀ ਵਿਖੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਨਾਨਕ ਦਰਬਾਰ

​

​

1. ਸਵਾਮੀ ਨਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਾ, 2,3,4 ਸਵਾਮੀ ਨਰਾਇਣ ਮੰਦਰ ਕੰਪਲੈਕਸ, ਕਰਾਚੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸਾ

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Karachi_Gurdwara_IMG_7780.JPG
ਕਰਾਚੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮੱਕੇ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ।

ਹਵਾਲੇ

[1]. ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਤਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ, ਗੁਰੂ 1, ਭਾਗ 1, ਪੰਨਾ 233-234. 237-238)

[2] ਜ਼ੁਲਫਿਕਾਰ ਅਲੀ ਕਲਹੋਰੋ, 'ਦਿ ਸਿੱਖਸ ਆਫ ਸਿੰਧ', ਦ ਫਰਾਈਡੇ ਟਾਈਮਜ਼, sikhchic.com ਲਈ ਸੰਪਾਦਿਤ, 26 ਮਈ 2013

[3] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-dharamsala-guru-nanak-dev-ji-at-dera-ismail-khan

[4] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwar-kali-devi-distt-di-khan

[5] ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਤਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ, ਜਨਮਸਾਖੀ ਦਸW ਗੁਰੂਆਂ, ਗੁਰੂ 1, ਭਾਗ 1, ਪੰਨਾ 236

[6] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-thara-sahib-at-sakhi-sarwar-distt-dgkhan

[7] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-thara-sahib-at-uch-distt-bahawalpur

[8] ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਸੰਪਾਦਿਤ, 1969, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਯਾਦਗਾਰੀ ਖੰਡ, Punjab Past and Present ਭਾਗ। III, ਪੰਨਾ 353-356.

[9] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-nanakwara-kandhkot-distt-jacobabad, ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰਧਾਮ।

[10] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-sadhu-bela-sukkur

[11] ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਤਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ, ਗੁਰੂ 1, ਭਾਗ 1, ਪੰਨਾ. 236. http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-pehli-patshahi-jind-pir-distt-sukkur

[12] ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਨਾ 237, SGGS , p.471.,

[13] ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ ਤਵਾਰੀਖ ਖਾਲਸਾ, ਜਨਮਸਾਖੀ ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ, ਗੁਰੂ 1, ਭਾਗ 1, ਪੰਨਾ 237-238 ।

[14] ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰਧਾਮ ।

[15]http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-pehli-patshahi-at-shikarpur-distt-sukkur

[16] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-pehli-patshahi-at-bulani-distt-larkana, ਜਨਮਸਾਖੀ ਭਾਈ ਬਾਲਾ (36ਵਾਂ ਸੰਸਕਰਨ), ਪੰਨਾ 705।

[17] https://www.sikhiwiki.org/index.php/Guru_Nanak_at_Shikarpur

[18] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-nanaksar-at-harappa

[19] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-pehli-patshahi-mirpur-khas

[20] ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਤਵਾਰੀਖ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸਾ, ਗੁਰੂ 1, ਭਾਗ 1, ਪੰਨਾ 237-238 । ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਤਵਾਰੀਖ ਗੁਰੂ ਖਾਲਸਾ, ਗੁਰੂ 1, ਭਾਗ 1, ਪੰਨਾ 237-238 ।

[21] ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰਧਾਮ ।

[22] http://www.imdb.com/title/tt0053052/synopsis?ref_=tt_ov_pl

[23] ਓਵਰਸੀਜ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ।

[24] "ਤਰੁਣ ਵਿਜੇ (20 ਮਾਰਚ, 2006 ਬਲੋਚਿਸਤਾਨ ਡਾਇਰੀ", ਆਉਟਲੁੱਕ ਇੰਡੀਆ।

[25] ਜਨਮਸਾਖੀ ਮੇਹਰਬਾਨ, ਪੰਨਾ 149

[26] ਮਾਰੂਤੀਰਥ ਹਿੰਗਲਾਜ

[27] ਸ਼੍ਰੀ ਜੈ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਹਿੰਗਲਾਜ ਦੀ ਸੜਕ ਯਾਤਰਾ (ਵੀਡੀਓ)

[28] 4×4 ਆਫ ਰੋਡਰਜ਼ ਕਲੱਬ ਆਫ ਕਰਾਚੀ - ਹਿੰਗਲਾਜ ਅਤੇ ਚਿੱਕੜ-ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਦੌਰਾ

[29] www.hinglajmata.com/yatra.htm

[30] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-pehli-patshahi-at-karachi

[31] http://www.allaboutsikhs.com/gurudwaras-in-pakistan/gurudwara-pehli-patshahi-at-clifton-karachi