Punjabi: ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ:ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ:ਜਿਸ ਨੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਬਿਆਸੋਂ ਪਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ

[Dalvinder Singh Grewal]

ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ:ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ:​

ਜਿਸ ਨੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਬਿਆਸੋਂ ਪਾਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ​

ਡਾ. ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ​

ਮੈਨੂੰ 1965 ਅਤੇ 1971 ਦੇ ਯੁੱਧ ਲੜਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੁੱਧਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਵੀ ਮਿਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਰਨੈਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ: ਉੱਚਾ- ਲੰਬਾ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਾਠੀ ਦਾ, ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਈ । 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਫੌਜ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦਾ ਜਨਰਲ ਅਫਸਰ ਕਮਾਂਡਿੰਗ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਯੁੱਧ ਖੇਤਰ ਲਗਭਗ ਪੂਰੇ ਪੱਛਮੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਾ ਸੀ ।

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈਨਿਕ-ਜਰਨੈਲ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਉਹ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਹੋ ਕੇ ਲੜਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇੰਨਾ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿੱਤ ਯਕੀਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੱਚਾ ਤੇ ਸ਼ੁਧ ਜੰਗੀ ਜਰਨੈਲ ਸੀ। ਸੰਨ 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਜੰਗੀ ਤਜਰੁਬਾ ਬਹੁਤ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ ਵਿੱਚ ਲੜਿਆ; ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮਲਾਇਆ ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਵੀ ਹੋਇਆ; ਸ਼ੈਲਟਾਂਗ ਦੀ ਵੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਅਤੇ 1947 ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀਨਗਰ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਟਿਥਵਾਲ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਤੋਂ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲਿਆ।1962 ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਨਾਲ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬੀ. ਐੱਮ. ਕੌਲ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਹਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 4 ਕੋਰ ਦਾ ਚਾਰਜ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਤੇਜ਼ਪੁਰ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ। ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਾਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਹਾਲ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਬਲ ਵਧਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਜਨਰਲ ਕੌਲ ਵਾਪਸ ਆਏ ਅਤੇ 4 ਕੋਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ, ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 33 ਕੋਰ ਦਾ ਕੋਰ ਕਮਾਂਡਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉੱਥੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਆਰਮੀ ਕਮਾਂਡਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਤੁਸੀਂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਉੜi ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੂਰਾ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ। ਉੱਤਰੀ ਕਮਾਂਡ ਦਾ ਗਠਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਕਮਾਂਡ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਫੋਰਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰੀਲਾ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਛੰਬ-ਅਖਨੂਰ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਗ੍ਰੈਂਡ ਸਲੈਮ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਤਿੰਨ-ਪੱਖੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਕੁਝ ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ, ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਦਰ 'ਤੇ ਦਸਤਕ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀਃ "ਅਸੀਂ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਪੈਦਲ ਚੱਲਾਂਗੇ।"

ਇਸ ਯੁੱਧ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੈਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਖੇਮਕਰਨ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗੀ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸੈਂਚੁਰੀਅਨ ਟੈਂਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਦਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਇਸ ਡਰ ਦੇ ਮੱਦੇਨਜ਼ਰ, ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਜੇ. ਐਨ. ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਕਿ ਖੇਮਕਰਨ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ 'ਇਨ ਦ ਲਾਈਨ ਆਫ ਡਿਊਟੀਃ ਏ ਸੋਲਜਰ ਰਿਮੈਂਬਰਜ਼' ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨਃ '9 ਸਤੰਬਰ ਦੀ ਦੇਰ ਰਾਤ ਨੂੰ, ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ...' ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਰੇਖਾ ਵੱਲ ਲਿਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ '। ਬਿਆਸ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੋ ਕਿ 1962 ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਹੋਈ ਹਾਰ ਤੋਂ ਵੀ ਬਦਤਰ ਹੋਵੇਗਾ”। ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਵੀ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਏ. ਡੀ. ਸੀ. ਸਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਦਾ ਫੋਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, "ਸਵੇਰੇ 2.30 ਵਜੇ ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਜੇ. ਐਨ. ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਜਨਰਲ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। 'ਬਿਆਸ ਲਾਈਨ ਤੋਂ 11 ਕੋਰ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਜਾਓ'। ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣੇ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਦੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਆਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਅਪਰਾਧ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਨਤੀਜਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਸੀ। 'ਅਸਲ ਉੱਤਰ' ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਆਰਮਰਡ (ਟੈਂਕ) ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਐੱਮ-47 ਪੈਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਸੈਂਚੁਰੀਅਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਮਰੀਕੀ ਪੈਟਨ ਦਾ ਇੱਕ ਟੈਂਕ ਕਬਰਸਤਾਨ ਅਜੇ ਵੀ ਖੇਮਕਰਨ ਸੈਕਟਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦੇ ਹੋਏ, ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਡੀ. ਕੇ. ਪਲਿਤ ਨੇ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕੀਤੀ ਕਿ "ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਅਜਿਹਾ ਆਦੇਸ਼ ਸੈਨਾ ਮੁਖੀ ਦੁਆਰਾ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਹਰਬਖਸ਼ ਅੜਿਗ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਜਨਰਲ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਜ਼ੁਬਾਨੀ ਆਦੇਸ਼ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ”। ਫੌਜ ਮੁਖੀ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਆਦੇਸ਼ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਪਹੁੰਚਿਆ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੈਦਾਨ ਜਿੱਤ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਇਹ ਯੁੱਧ ਦੀ ਮਹਾਨ ਰਣਨੀਤਕ ਜਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਜਦੋਂ ਹਰਬਖਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸੈਂਚੁਰੀਆਂ ਅਤੇ 106 ਐੱਮ. ਐੱਮ. ਤੋਪਾਂ ਨੇ ਖੇਮਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੈਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਨਾਲ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੱਖਿਆ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਅਤੇ ਕਾਲਮਨਵੀਸ ਇੰਦਰ ਮਲਹੋਤਰਾ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜਨਰਲ ਚੌਧਰੀ ਘਬਰਾ ਗਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਬੱ ਹਰਬਖਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਆਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਆਪਣੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਾਪਸ ਲੈਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ । ਇਸੇ ਦਲੇਰੀ ਸਦਕਾ ਅੱਜ ਖੇਮਕਰਨ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ, ਗੋਇੰਦਵਾਲ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਰਗੇ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਅਸਥਾਨ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਬੇਮਿਸਾਲ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਜੰਗੀ ਹੁਨਰ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ।​

 

[Dalvinder Singh Grewal]

4 ਹਾਰਸ ਟੈਂਕ ਰਜਮੈਂਟ (ਹਡਸਨ ਹਾਰਸ) ਜਿਸ ਨੇ 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਦਲੀ

ਕਰਨਲ ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ​

1965 ਦੀ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਜੰਗ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਫੌਜੀ ਸ਼ਾਸਕ, ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਯੂਬ ਖਾਨ, ਅਮਰੀਕੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੈਕੇਜ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਇਸ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਕਿ 1962 ਦੇ ਚੀਨ-ਭਾਰਤ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਨੇ 1965 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ 1965 ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟੈਂਕ ਰੈਜੀਮੈਂਟ, 4 ਹਾਰਸ-ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਡਸਨ ਹਾਰਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਦੇ ਬਹਾਦੁਰੀ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਕਾਰਨਾਮਿਆ ਕਰਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਅਮਰੀਕੀ ਪੈਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈਂਚੂਰੀਅਨ ਟੈਂਕਾਂ ਨੇ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾਈਆਂ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸਦਾ ਯਾਦ ਰਹਿਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਉੱਤਮ ਯੂਐਸ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਪੈਟਨ, ਅਤੇ ਉੱਤਮ ਟੈਂਕਾਂ, ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਸੀਮਤ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਉੱਚ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਰ ਸੌਂਪੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਅਫਸਰਾਂ ਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਜਾਨਾਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ , ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਫਸਰ ਤੇ ਜਵਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਜਾਂ ਪੱਕੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਪਾਹਜ ਹੋ ਗਏ। ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਵਿੰਟੇਜ ਸੈਂਚੂਰੀਅਨ ਟੈਂਕਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ, 4 ਹਾਰਸ ਨੇ 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 79 ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ 17 ਰੀਕੋਇਲਲੈੱਸ ਗਨ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਕੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਕੀਰਤੀਮਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।

ਸੈਂਚੂਰੀਅਨ ਟੈਂਕ ਪੈਟਨ ਟੈਂਕ

4 ਹਡਸਨ ਹਾਰਸ ਟੈਂਕ ਰਜਮੈਂਟ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮਹਤਵ ਪੂਰਨ ਰਸਾਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਕਮਾਨ ਅਫਸਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਫਸਰ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਦਭੁੱਤ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਪੈਂਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਧੱਜੀਆਂ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੈਂਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਜਨਰਲ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ “ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟ ਜਾਓ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਂਚੂਰੀਅਨ ਟੈਂਕ ਪੈਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਣਗੇ", ਪਰ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਟੈਂਕ ਰਸਾਲੇ ਉਤੇ ਪੂਰਾ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਉਸ ਵੇਲੇ 4 ਟੈਂਕ ਰਸਾਲੇ ਦੀ ਕਮਾਨ ਸਿੱਖ ਅਫਸਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਐਮ ਐਮ ਐਸ ਬਖਸ਼ੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂਹੋਂ ਕਿਹਾ ਇਸ ਰਸਾਲੇ ਦੀ ਬਹਾਦੁਰੀ ਦਾ ਕਿਸਾ ਹਾਜ਼ਿਰ ਹੈ:

"11 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ, ਹਡਸਨ ਹਾਰਸ ਨੇ ਫਿਲੋਰਾ ਉੱਤੇ ਸਖ਼ਤ ਦਬਾਅ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੀ ਫਿਲੋਰਾ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਰੱਖਿਆ ਘੇਰੇ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਟਰੱਕ, ਸ਼ਸ਼ਤਰ ਜਾਂ ਸੈਨਿਕ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ।ਸਾਡੀ ਧੁਰੰਧਰ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਉਖੜਣ ਲੱਗੇ। ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਜਵਾਨਾਂ ਤੇ ਟੈਕਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਸਾਡਾ ਪਲੜਾ ਭਾਰੀ ਸੀ ਕਿਉਕਿ ਅਸੀਂ ਬਿਨਾ ਟੈਂਕ ਗਵਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਈ ਟੈਂਕ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਰੋ ਤੇ ਮਰੋ ਦੀ ਘੜੀ ਸੀ ਤੇ ਅਸੀਂ ਮਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਲਗਾਤਾਰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, 17 ਹਾਰਸ ਨੇ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਲਈ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਫਿਲੋਰਾ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਸਾਡੇ ਟੈਂਕਾਂ ਨੇ ਫਿਲੋਰਾ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਗੋਲ ਘੇਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਚਾਵਿੰਡਾ ਲਈ ਉਨਾਂ ਦੀ ਹਰ ਹਲਚਲ ਨੂੰ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ । ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ, ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵਾਇਰਲੈੱਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਫੜਿਆ:

“ ਅਸੀਂ ਚੋਬਾਰਾ, ਗਾਡਗੋਰ ਅਤੇ ਫਿਲੋਰਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਗਾਡਗੋਰ ਵਿਖੇ ਸਾਡੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਫਤਿਹਪੁਰ ਵਾਪਸ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ”। ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਸੀ... ਸ਼ਾਮ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਤੱਕ ਵਜੇ ਤੱਕ ਫਿਲੋਰਾ ਨੂੰ 17 ਹਾਰਸ ਅਤੇ 43 ਲਾਰੀਆਂ ਦੀ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ। ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਮਾਨ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜੀ. ਓ. ਸੀ. 6 ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਜੀਪ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਝੰਡੇ ਅਤੇ ਸਟਾਰ ਪਲੇਟਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਨੂੰ ਉਵੇਂ ਹੀ ਛੱਡ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਭੰਡਾਰ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ ਟਰੱਕ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿੱਲਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਨਕਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਸਾਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਚੰਗੇ ਲਈ ਹੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪਹਿਲੀ ਆਰਮਰਡ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨੇ 14 ਤੋਂ 19 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਕੁਰਸਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਟੈਂਕ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। 1 ਆਰਮਰਡ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨੇ 51 ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 4 ਹਾਰਸ ਨੇ 27 ਟੈਂਕ ਰੋੜ੍ਹੇ ਸਨ।

ਸੈਂਚੂਰੀਅਨ ਟੈਂਕ ਪੈਟਨ ਟੈਂਕ
ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਬਖਸ਼ੀ ਦੇ ਟੈਂਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, 4 ਹਾਰਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਟੈਂਕ ਨਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੇ 43 ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਜਿੱਤੇ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਬਖਸ਼ੀ, ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਕਈ ਗੋਲੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਖਮ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਟੈਂਕ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕੁਪੋਲੇ ਰੱਖਕੇ ਲੜਾਈ ਲੜੀ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਬਖਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਾਂਵੀਰ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ।

ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ​

ਜਦੋਂ ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਟੈਂਕ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੜ ਗਏ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੱਲੋਂ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਮ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ- ਜਿਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਡੂੰਘਾ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ।ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਂਕ ਚਾਲਕ ਦਲ ਅਕਸਰ ਪਹਿਲੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਸੜ ਕੇ ਮਰਨ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਡਰ ਕਾਰਨ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਤੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁਰੰਮਤ ਯੋਗ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਨਲ) ਅਸ਼ੋਕ ਸੋਢੀ ਦੇ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕੋਮਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਠੀਕ ਹੋ ਗਏ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਮੇਜਰ ਕੇ. ਐੱਸ. ਢਿੱਲੋਂ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਦੇਸਰਾਜ ਉਰਸ ਸਮੇਤ ਕਈ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟਾਂ ਲੱਗਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਲੜਾਈ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। 4 ਹਾਰਸ ਨੂੰ ਇਸ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ, ਬੈਟਲ ਆਨਰ "ਫਿਲੋਰਾ" ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 1966 ਤੋਂ, 11 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਫਿਲੋਰਾ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੰਜੋਗ ਨਾਲ, ਇਹ ਨਾਥੂ ਲਾ ਦਿਵਸ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਨਾਥੂ ਲਾ, ਸਿੱਕਮ ਵਿਖੇ 1967 ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹੀ ਐਮ ਐਮ ਬਖਸ਼ੀ ਨੇ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਬਯਨ ਤੇ ਨਾਥੂ ਲਾ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਸੰਭਾਲੀ।

ਫਿਲੌਰਾ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, 1 ਆਰਮਰਡ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੁਆਰਾ 51 ਦੁਸ਼ਮਣ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 4 ਹਾਰਸ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ 27 ਟੈਂਕ ਤਬਾਹ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਮੇਰੇ ਟੈਂਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਸਾਡੇ 4 ਹਾਰਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਟੈਂਕ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨਿਆ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਲਈ ਪਹਿਲਾ ਵੱਡਾ ਦਿਨ ਸੀ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਕੁਐਡਰਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ।

ਇਸ ਬਹਾਦਰੀ ਸਦਕਾ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੂੰ 43 ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲੇ, ਕੁਝ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਐੱਮ. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਬਖਸ਼ੀ, ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਟੈਂਕ ਅਮਲੇ ਦੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕਪੋਲਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਅਤੇ ਚਾਰ ਗੋਲਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਮਾਰ ਸਹਿ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਨਿਡਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਹੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਹੈ। ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੜ ਗਏ ਮੇਜਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਕੈਂਟ ਦੇ ਆਰਮੀ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਲਗਭਗ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਂਕ ਚਾਲਕ ਦਲ ਵਾਰ ਸਾੜੇ ਜਾਣ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਭੱਜ ਨਿਕਲਦੇ, ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੈਂਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ-ਗਬਾਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਰਨਲ) ਅਸ਼ੋਕ ਸੋਢੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਬੰਦੂਕ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਵਲੋਂ ਮਾਰਿਆ ਗੋਲਾ ਪਾਕੀ ਟੈਂਕ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਿਹਾ । ਉਸ ਉੱਪਰ ਆਇਆ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਉਸ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਇੰਚ ਵਿਆਸ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਤੋੜ ਗਿਆ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ 30 ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਰਮੀ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਕੋਮਾ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਖੋਪੜੀ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਵਾਲੀ ਪਲੇਟ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਮਿਲਿਆ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰ ਵਿੱਚ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਕੈਪਟਨ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ, ਸੈਨਾ ਮੈਡਲ, 1971) ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਹੁੰਦਲ, ਰਿਕਨੈਸੈਂਸ ਟ੍ਰੂਪ ਲੀਡਰ ਨੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇੱਕ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜੀਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਾਰਾਂ ਝੱਲੀਆਂ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ (ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ) ਐੱਸ. ਸੀ. ਮਾਥੁਰ, ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਡਿਸਪੈਚ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਇੱਕ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ, ਨੂੰ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਰਿਹਾਈ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸਿਫਾਰਸ਼ਾਂ 'ਤੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਖਰਕਾਰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਰਨਲ ਬਖਸ਼ੀ ਦੇ ਟੈਂਕ ਵਿੱਚ ਰੈਜੀਮੈਂਟਲ ਸਿਗਨਲ ਅਧਿਕਾਰੀ/ਖੁਫੀਆ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕੈਪਟਨ ਰਵੀ ਮਲਹੋਤਰਾ ਦੀ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਲਈ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਪਰ ਡਿਸਪੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਲਾਂਸ ਦਫਾਦਾਰ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਵੀ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ। ਮੇਜਰ ਦੇਸਰਾਜ ਉਰਸ ਧi ਇੱਕ ਅੱਖ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਚਲੀ ਗਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗੀ ਸੀ।

ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹੋਡਸਨ ਦੇ ਘੋਡ਼ੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਲਗਭਗ ਸਾਢੇ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਉੱਚ ਕਮਾਂਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਮੀਦਾਂ ਤੋਂ ਪਰੇ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਖਾਸ ਭਿਆਨਕ ਲਡ਼ਾਈ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੇ ਉਸ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ 79 ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ 17 ਆਰ. ਸੀ. ਐਲ. (ਰੀਕੋਇਲਲੈੱਸ ਬੰਦੂਕਾਂ) ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀ। ਅਤੇ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਨਿਮਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ।ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਫੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਆਰਮੀ ਹਸਪਤਾਲ, ਦਿੱਲੀ ਕੈਂਟ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਦੇ ਬਿਸਤਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਸਲਾਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੇ। ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਗੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਬੇਵਕਤੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਕੁਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ, ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਅਕਸਰ ਮੇਜਰ ਭੂਪਿੰਦਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵੰਤ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਸੀ।

4 ਟੈਕ ਰਸਾਲੇ ਦੇ ੳਦਭੁੱਤ ਜੰਗੀ ਕਾਰਨਾਮੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਹਿਸੇ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਜੋ ਅਗਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਰਹਿਨਗੇ।

 

[Dalvinder Singh Grewal]

ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ 1965- ਕੁੱਝ ਤੱਥ

ਕਰਨਲ ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ 9815366726

ਜਨਵਰੀ 12 , 1966 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦ ਇਹ ਖਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਰੂਸ ਤੋਂ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਰਾਹੀਂ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਪਾਲਮ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਤੈਨਾਤ ਸਾਂ। ਉਦੋਂ ਪਾਲਮ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਦਾ ਟਰਮੀਨਲ ਇਕੋ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਸਕਿਉਰਟੀ ਚੈਕ ਦੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ।ਵੈਸੇ ਵੀ ਮੈਂ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਸਾਂ ਤੇ ਡਿਉਟੀ ਵੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਸੀ2ਸੋ ਕੋਈ ਦਿਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।ਕੁਝ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ ਉਤਰਿਆ ।ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਤੇ ਕੋਈ ਜਿਆਦਾ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਸਰਕਾਰੀ ਦਿਖਾਵਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵੱਡੇ ਲੀਡਰਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਉਤਰਦੇ ਹੀ ਮੈਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਕੋਲ ਖਲੋ ਗਿਆ ਤੇ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਕਦੋਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਥੱਲੇ ਉਤਾਰਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਨਾਲ ਹੀ ਖੜੀ ਸੀ।ਐਂਬੂਲੈਂਸ ਤੋਂ ਮੈਡੀਕਲ ਸਟਾਫ ਅੰਦਰ ਗਿਆ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਦੇਹ ਨੂੰ ਪੌੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਥੱਲੇ ਲੈ ਆਇਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਦੇਹ ਥੱਲੇ ਉਤਾਰੀ ਗਈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਰੂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨਮੰਤਰੀ ਕੋਸੀਜਿਨ ਤੇ ਫਿਰ ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਯੂਬ ਉਤਰੇ। ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਐਬੂਲੈਂਸ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਈ ਗਈ । ਜਨਰਲ ਅਯੂਬ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਮ ਮਨਿਸਟਰ ਕੋਸੀਜਨ ਆਪਣੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਚਲੇ ਗਏ । ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਅਚੰਭਾ ਸੀ, ਦੁੱਖ ਵੀ ਤੇ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਝਟਕਾ ਵੀ ਸੀ ਕਿ ਜੋ ਏਡੇ ਵੱਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਜੋ ਜੰਗ ਤਾਂ ਜਿੱਤ ਗਿਅ ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਜੰਗ ਨਾ ਜਿੱਤ ਸਕਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ “ਅਸੀਂ ਟਹਿਲਦੇ ਹੋਏ ਲਾਹੌਰ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗੇ” ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਵਧ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਹ ਖੁਦ ਚਾਰ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀਆਂ ਦੇ ਛੱਕੇ ਛੁੜਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ਤੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹ ਜਿੱਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨਿਗੁਣੀਆਂ ਜਾਪੀਆਂ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਾਨੂੰ ਵਿਛੋੜਾ ਦੇ ਗਿਆ । ਹੋਰ ਦੁੱਖ ਇਹ ਵੀ ਲਗਿਆ ਕਿ ਉਹ ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਜੋ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦਾ ਪਿਆਸਾ ਹੋਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਦੇ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੋਈ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੈਨਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਤੇ ਚੌਧਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਗਰਮ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਇਸ ਵਾਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਜੰਗ ਛੇੜੀ ਸੀ ।ਵਾਪਿਸ ਆ ਕੇ ਜੰਗ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਛਿੜੀ ਮੈਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੜੀਆਂ ਜੋੜਣ ਲੱਗਾ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਆਨੀ ਬਹਾਨੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਛਿੰਗੜੀ ਛੇੜੀ ਰਖਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1965 ਵਿੱਚ ਕੱਛ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਰਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਹੱਦੀ ਝੜਪਾਂ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਰਤ ਢੁਕਵਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਅਗਸਤ 1965 ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤਾ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਨਾਲ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੇਹ ਲਦਾਖ ਲਈ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅਗਲੇਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਸਪਲਾਈ ਮਾਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਘਨ ਪਿਆ।ਪਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਮਾਕੂਲ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ 1 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਅਪਣੇ ਓਪਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਅਖਨੂਰ ਵੱਲ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਗ੍ਰੈਂਡ ਸਲੈਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਫਿਰ 6 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਨੇੜੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਝੜਪਾਂ ਖੁਲ੍ਹੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਸਾਰਾ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਆ ਗਿਆ। 8-10 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਅਸਲ ਉੱਤਰ ਦੀ ਭਾਰੀ ਟੈਕਾਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੇ ਖੇਮਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਟੈਂਕ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਂਚੀਅਰਨ ਟੈਂਕਾਂ ਨੇ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿਤਾ। 10-21 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਫਿਲੋਰਾ-ਚਵਿੰਡਾ ਵੱਲ ਭਾਰਤੀ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਫਿਲੌਰਾ ਲੈ ਲਿਆ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਲਹੌਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਧਦਾ ਬਰਕੀ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ, ਲਹੌਰ ਅਤੇ ਸਿਆਲ ਕੋਟ ਨੂੰ ਖਤਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਤੜਪਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚੋਲਗੀ ਲਈ ਯੂ ਅੇਨ ਓ, ਰੂਸ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅੱਗੇ ਜਾ ਗਿੜਗਿੜਾਇਆ। 22-23 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ਨਾਲ ਜੰਗਬੰਦੀ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮਤੇ 211 ਦੇ ਤਹਿਤ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈ। 4-10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਵਿਚੋਲਗੀ ਅਧੀਨ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਗੱਲਬਾਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਜਿਸ ਪਿੱਛੋਂ 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸੰਧੀ ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਹੋਏ ਤੇ 11 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਜੀ ਚੱਲ ਵਸੇ ਤੇ ਅੱਜ 12, 1966 ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਿੱਤ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਤਮ ਮਨਾਉਂਦੇ ਸੋਗ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਭਰੇ ਮਨ ਨਾਲ ਅਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾ ਖਾਧੇ ਲੇਟ ਗਿਆ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ ਦੀਆਂ ਰੀਲਾਂ ਨੂੰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਦੁਹਰਾਉਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਫਿਰ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਨੂੰ ਘੋਖਣ ਲੱਗਾ।

ਜੰਗ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰਿਆਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਫ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੰਗ ਦੌਰਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਉੱਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਿਤ ਸੀ।ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠ ਖੜੇ ਹੋਣ ਤੇ ਝੜੱਪਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤਾਂ ਪਾਕਿਤਾਨ ਏਸੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਜਦ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਖੁਦ ਅੱਗੇ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਅਪਣੇ ਹੀ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਗਰਦਾਨ ਕੇ ਝੜਪਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੀਆਂ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਰਣਨੀਤੀ ਵੀ ਆਖਰਕਾਰ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਲੈਣੇ ਦੇ ਦੇਣੇ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਚਿੰਗਾਰੀ ਭਾਂਬੜ ਬਣ ਕੇ ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾੜਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਫਿਰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਈ ਟਪੂਸੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ । ਆਖਰ ਜੰਗ ਦੋਵਾਂ ਧਿਰਾਂ ਦੇ ਜੰਗਬੰਦੀ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਫੌਜੀ ਸ਼ਾਸਕ, ਫੀਲਡ ਮਾਰਸ਼ਲ ਅਯੂਬ ਖਾਨ, ਅਮਰੀਕੀ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਪੈਕੇਜ ਤੋਂ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਕਿ 1962 ਦੇ ਚੀਨ-ਭਾਰਤ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਾਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।ਇਸੇ ਭਰਮ ਵਿੱਚ ਉਹ 1965 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿਰੁੱਧ ਜੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਬੈਠਾ।ਅਮਰੀਕੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਜਨਤਕ ਪੱਤਰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਦੇ ਭਾਰਤੀ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ "ਘੁਸਪੈਠੀਆਂ" ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਜਨਵਰੀ 1965 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਗਸ਼ਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 8 ਅਪ੍ਰੈਲ 1965 ਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਚੌਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸਰਹੱਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਲਾਂ ਦੀਆਂ, ਝਗੜੇ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਝੜਪਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਡੈਜ਼ਰਟ ਹਾਕ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕੰਜਰਕੋਟ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਸਰਹੱਦੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਚੌਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਜੂਨ 1965 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੈਰੋਲਡ ਵਿਲਸਨ ਨੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣੀਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜ਼ੀ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ 30 ਜੂਨ 1965 ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨਿਆਂ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਲਸੀ ਰਾਹੀਂ ਸਰਹੱਦ ਦੇ ਝਗੜਿਆਂਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਝੌਤੇ 'ਤੇ ਦਸਤਖਤ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਲਈ 1968 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਬਣਾਈ ਗਈ, ਜਿਸ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਕੱਛ ਦੇ ਰਣ ਦੇ 780 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (301 ਵਰਗ ਮੀਲ) ਨੂੰ 9,100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ (3,500 ਵਰਗ ਮੀਲ) ਦੇ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਦਾਅਵੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਫੌਜ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਕੱਛ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣਾ ਸੀ। ਕੱਛ ਦੇ ਰਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਫਲਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮੁਹੰਮਦ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਝਗੜੇ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਫੌਜੀ ਮੁਹਿੰਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣਾ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ 1962 ਵਿੱਚ ਚੀਨ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਘੁਸਪੈਠ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੋੜ-ਫੋੜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਅਪਰੇਸ਼ਨ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਚਲਾਇਆ।

5 ਅਗਸਤ 1965 ਨੂੰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਾਕ ਵਿੱਚ ਕੰਟਰੋਲ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਵਧੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੁਸਪੈਠIਆਂ ਨੇ ਗੁਲਮਰਗ ਅਤੇ ਰਾਜੌਰੀ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖੁਫੀਆ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ। ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਕਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਿਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਘੁਸਪੈਠ, ਕੋਡ-ਨਾਮ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਚਲਾ ਕੇ ਕਸਮੀਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਚਾਲ ਨਾ ਚੱਲੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਥਾਨਕ ਕਸ਼ਮੀਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਰੁਧ ਕੋਈ ਵੀ ਕਦਮ ਨਾ ਚੁਕਿਆ ਸਗੋਂ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਖਬਰਦਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਪਤੇ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਇਸ ਲਈ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਫੇਲ ਹੋ ਗਿਆ । 6 ਅਤੇ 7 ਅਗਸਤ ਨੂੰ, ਭਾਰਤੀ ਬਲਾਂ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੇ ਕਈ ਕਾਲਮਾਂ ਨਾਲ ਝੜਪਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਸ਼ਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸੰਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।

ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ 15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨਗਰ-ਲੇਹ ਰਾਜਮਾਰਗ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਈ ਘੁਸਪੈਠ ਵਾਲੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੀ, ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਿੰਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਾੜੀ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਅਗਸਤ ਦੇ ਅੰਤ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਟਿੱਥਵਾਲ, ਉੜੀ ਅਤੇ ਪੁਣਛ ਵਰਗੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਪਸਾਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਤੇ।

ਹਾਜੀ ਪੀਰ ਦਰਰੇ ਦੀ ਲੜਾਈ (1965)

ਊੜੀ-ਪੁੰਛ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਦੀ ਆਮਦ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ, ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਨਰਲ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਕੇ. ਐੱਸ. ਕਟੋਚ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 15 ਕੋਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਅਤੇ ਹਾਜੀ ਪੀਰ ਦੱਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ, 68 ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਬ੍ਰੀਗੇਡੀਅਰ ਜ਼ੈੱਡ. ਸੀ. ਬਖਸ਼ੀ, ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਭਾਰਤੀ ਬਲਾਂ ਨੇ 28 ਅਗਸਤ ਤੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ 8 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹਾਜੀ ਪੀਰ ਦੱਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਛੰਬ ਹਮਲਾ

1 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਜੰਮੂ ਦੇ ਅਹਿਮ ਸ਼ਹਿਰ ਅਖਨੂਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਇੱਕ ਜਵਾਬੀ ਹੱਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗ੍ਰੈਂਡ ਸਲੈਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ। ਅਖਨੂਰ ਖੁਸ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕੱਟੇ ਜਾਣੇ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵੀ ਕੱਟੇ ਜਾਣੇ ਸਨ। ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਨੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਕਿ "ਹਿੰਦੂ ਮਨੋਬਲ ਸਹੀ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਸਖਤ ਸੱਟਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਝਲੇਗਾ"। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਜਿਬਰਾਲਟਰ ਅਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਨੇ ਹਾਜੀ ਪੀਰ ਦੱਰੇ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਪੱਛਮੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹਾਜੀ ਪੀਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਛੰਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਹਮਲਾ ਕਰਨਗੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਪਲਾਈ ਲਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਅਖਨੂਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਗੀਆਂ ਪਰ ਜਨਰਲ ਚੌਧਰੀ ਨਾਲ ਮੀਟਿੰਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਕਟੋਚ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 15 ਕੋਰ ਨੂੰ ਨੌਸ਼ਹਿਰਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਸੌਂਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। 1 ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਸਾਢੇ ਤਿੰਨ ਵਜੇ, ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਗ੍ਰੈਂਡ ਸਲੈਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਸਮੁੱਚਾ ਛੰਬ ਖੇਤਰ ਭਾਰੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਦੀ ਮਾਰ ਥੱਲੇ ਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫੌਜਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਉੱਤਮ ਟੈਂਕਾਂ ਦੇ ਭਾਰੀ ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਏ. ਐਚ. ਮਲਿਕ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਬੜਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਫੜੇ ਗਏ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਿਆ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਬੁਲਾ ਕੇ ਜਵਾਬੀ ਹਵਾਈ ਗੋਲਾ ਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਿ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਠੱਲ ਪਈ।

ਇਚੋਗਿਲ ਨਹਿਰ

ਭਾਰਤ ਨੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਨੇ ਉਸੇ ਦਿਨ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਰਾਹੀਂ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਭਾਰਤ ਨਾਲ ਜੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ। 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਅਨੁਭਵੀ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਨਿਰੰਜਨ ਪ੍ਰਸਾਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ 15ਵੀਂ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨੇ ਇੱਚੋਗਿਲ ਨਹਿਰ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਕੰਢੇ ਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਉਤੇ ਸੀ।

ਫਿਲੋਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

9 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਸਿਆਲਕੋਟ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵੱਲ ਵਧੀ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਅਬਰਾਰ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਛੇਵੀਂ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨਾਲ ਭਿੜ ਗਈ ਉਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਫਿਲੋਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪੱਖ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰਤੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲਤਾ ਨੇ 6ਵੀਂ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨੂੰ 11 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਚਾਵਿੰਡਾ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਲੋਰਾ ਦੀ ਲਈ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਫਲਤਾ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ 66 ਟੈਂਕ ਗੁਆਏ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿਰਫ 6 ਟੈਂਕ ਗੁਆਏ।

ਜੱਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਲੜੀ ਗਈ ਜੱਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਾਨੀ ਖੇਤਰ ਜੱਸਰ ਐਨਕਲੇਵ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 3 ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ 13 ਐੱਫ. ਐੱਫ. ਸਮੇਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਬਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਹਰਕਿਸ਼ਨ ਸਿੱਬਲ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ 7ਵੀਂ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਨਹਿਰ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਫੌਜਾਂ ਖਾਲੜਾ-ਬਾਰਕੀ-ਲਾਹੌਰ ਸੜਕ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਵਧੀਆਂ ਅਤੇ 7 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਬਰਕੀ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ। ਬਰਕੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਓਂ ਹਵਾਈ ਫੌਜਾਂ, ਬਖਤਰਬੰਦ, ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਡਿਵੀਜ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀਆਂ ਬ੍ਰਿਗੇਡਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। 11 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਰਕੀ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਜ਼ਬਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਮਦd imਲੀ। ਲਾਹੌਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਵਾਈ ਅੱਡਾ ਭਾਰਤੀ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਮਾਰ ਥੱਲੇ ਆ ਗਿਅw। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਬਰਤਾਨੀਆਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਅਸਥਾਈ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ।

ਡੋਗਰਾਈ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸ਼ਰਮਨ ਮੀਡੀਅਮ ਟੈਂਕ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਅੱਗੇ ਵਧੇ। ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਸੁਤੰਤਰ ਆਰਮਰਡ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੇ ਤਿੰਨ ਟੈਂਕ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ; ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਰਹੱਦ ਪਾਰ ਕਰ ਗਏ ਅਤੇ 6 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਇਛੋਗਿਲ ਨਹਿਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਨਹਿਰ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਪੁਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਡਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀ ਅੱਗੇ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰੱਕੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੋਕਿਆ ਗਿਆ। ਤੀਜੀ ਜਾਟ ਬਟਾਲੀਅਨ ਇੱਚੋਗਿਲ ਨਹਿਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਡੋਗਰਾਈ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨਿਟ ਸੀ। । ਉਸੇ ਦਿਨ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸੇਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਿਤ ਇੱਕ ਬਖਤਰਬੰਦ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸੈਨਾ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਦੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਨੇ ਭਾਰਤੀ 15 ਵੀਂ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਆਖਿਰ ਵਿੱਚ 21 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਪਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਡੋਗਰਾਈ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਜਾਟ ਨੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।

ਮੁਨਾਬਾਓ

ਸਤੰਬਰ 1965 ਨੂੰ, ਪੰਜ ਮਰਾਠਾ ਲਾਈਟ ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ ਜੋਧਪੁਰ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 250 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਇੱਕ ਰਣਨੀਤਕ ਪਿੰਡ ਮੁਨਾਬਾਓ ਵਿਖੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਆਰਮਡ ਕਾਂਸਟੇਬਲਰੀ ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਚੌਕੀ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਰਹਿਣਾ -ਭਾਰਤੀ ਕੰਪਨੀ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਇਸ ਤਿੱਖੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਸਕੀ। ਮੁਨਾਬਾਓ ਵਿਖੇ ਆਰ. ਏ. ਸੀ. ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ 954 ਮੋਰਟਾਰ ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ 3 ਗਾਰਡ ਦੀ ਇੱਕ ਕੰਪਨੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਗਦਰਾ ਰੋਡ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਬਾੜਮੇਰ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀ ਇੱਕ ਰੇਲਵੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। 10 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਮੁਨਾਬਾਓ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤਕ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ।

ਫਿਲੋਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

9 ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਸਿਆਲਕੋਟ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਸਿਆਲਕੋਟ ਵੱਲ ਵਧੀ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਅਬਰਾਰ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਛੇਵੀਂ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨਾਲ ਭਿੜ ਗਈ। ਜਿਸ ਵਿਛ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਫਿਲੋਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਦੀ 6ਵੀਂ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ 11 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਚਵਿੰਡਾ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਲੋਰਾ ਭਾਰਤੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਬਣ ਗਿਆ।

ਚਵਿੰਡਾ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਬਖਤਿਆਰ ਰਾਣਾ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ 1 ਕੋਰ ਅਤੇ ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਹੁਸੈਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 6 ਵੀਂ ਆਰਮਰਡ ਨੇ 14 ਤੋਂ 19 ਸਤੰਬਰ ਤੱਕ ਨਵੇਂ ਨਿਯੁਕਤ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਜਨਰਲ ਪੈਟਰਿਕ ਡਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਭਾਰਤੀ 1 ਕੋਰ ਅਤੇ ਰਾਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਪਹਿਲੀ ਆਰਮਰਡ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਕੁਰਸਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਟੈਂਕ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹਵਾਈ ਲੜਾਈ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਸਾਬਰੇ ਭਾਰਤੀ ਨੈਟਾਂ ਗੁਥਮ ਗੁੱਥੀ ਹੋਏ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਚਵਿੰਡਾ ਵਿਖੇ 29 ਟੈਂਕ ਗੁਆਏ, ਸਿਆਲਕੋਟ ਹਮਲੇ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ 200 ਤੋਂ ਵੱਧ ਟੈਂਕਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 36 ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿੳਾਦਾ ਸੀ।

ਅਸਲ ਉੱਤਰ ਦੀ ਲੜਾਈ

8 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਨਾਸਿਰ ਖਾਨ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਪਹਿਲੀ ਆਰਮਰਡ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਅਤੇ 11 ਇਨਫੈਂਟਰੀ ਡਿਵੀਜ਼ਨ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਪੁਲ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਖੇਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ 11 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਖੇਮ ਕਰਨ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਸੀ।ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡੀਅਰ ਥਾਮਸ ਕੇ. ਥੀਓਗਰਾਜ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਵਾਲੀ ਦੂਜੀ ਸੁਤੰਤਰ ਆਰਮਰਡ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਕਵਚ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ। ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਂਕ ਵਧੇਰੇ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਉੱਤਮ ਸਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫਾਇਦਾ ਹੋਇਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਸਲ ਉੱਤਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ, ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਚੰਗੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੁਕਵੇਂ ਭਾਰਤੀ ਚਕਰਵਿਊਹ ਫਾਰਮੇਸ਼ਨ ਵਲ ਅੱਗੇ ਵਧੀ, ਜਿਸ ਵਿ!ਚ ਫਸ ਕੇ ਲਗਭਗ 97 ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਟੈਂਕ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਿਰਫ 10 ਟੈਂਕ ਗੁਆਏ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਭਾਰਤ ਲਈ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸਫਲਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੋਰਚੇ ਉੱਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਡਵਾਂਸ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਗਈ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੈਟਨ ਨਗਰ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ, ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਅਮਰੀਕਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਐਮ48 ਪੈਟਨ ਟੈਂਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।

ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ 3,712 ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋੲ ਅਤੇ 7,638 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ 1,500 ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 4,300 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ। ਭਾਰਤੀ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ 1,920 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (740 ਵਰਗ ਮੀਲ) ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਫੌਜ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ 550 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ (210 ਵਰਗ ਮੀਲ) ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਖੇਤਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸਿਆਲਕੋਟ, ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜ਼ਮੀਨੀ ਲਾਭ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਰਾਜਿਸਥਾਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਛੰਬ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਸੀ।

ਹਵਾਈ ਜੰਗ

ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਲਡ਼ਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੌਕਰ ਹੰਟਰਜ਼, ਭਾਰਤੀ ਨਿਰਮਿਤ ਫੋਲੈਂਡ ਨੈਟਸ, ਡੀ ਹੈਵਿਲੈਂਡ ਵੈਮਪਾਇਰਜ਼, ਈਈ ਕੈਨਬਰਾ ਬੰਬਰ ਅਤੇ ਮਿਗ-21 ਦੇ ਇੱਕ ਸਕੁਐਡਰਨ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ 102 ਐੱਫ-86 ਐੱਫ ਸੇਬਰਸ ਅਤੇ 12 ਐੱਫ-104 ਸਟਾਰਫਾਇਟਰਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 24 ਬੀ-57 ਕੈਨਬਰਾ ਬੰਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ. ਦੇ ਜਹਾਜ਼ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਮਰੀਕੀ ਮੂਲ ਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ. ਕੋਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਤੇ ਸੋਵੀਅਤ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਸਨ। 1965 ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਕੈਨੇਡੇਅਰ ਸਾਬਰਸ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਦਾ ਸਿਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ,ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੀ. ਏ. ਐਫ. ਦੇ ਲਡ਼ਾਕਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋ ਨੈਟ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾਵਾਂ ਬਰਾਬਰ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਫਿਲੌਰਾ ਅਤੇ ਅਸਲ ਉਤਰ ਦੇ ਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਹਿੱਸਾ ਚੀਨ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਦੂਰ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ। ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਬਰਕੀ ਡੋਗਰਾਈ ਛੰਬ ਅਤੇ ਅਸਲ ਉਤਰ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿਤਾ।

ਜੰਗਬੰਦੀ

20 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨੇ ਸਰਬਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਮਤੇ "ਅਣਸੁਣੇ" ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੁਣ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਜੰਗਬੰਦੀ ਦੀ "ਮੰਗ" ਕੀਤੀ ਗਈ। ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਹ ਆਦੇਸ਼ ਤੁਰੰਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੇ 23 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਨਾਟਕਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜੰਗਬੰਦੀ 1971 ਦੇ ਭਾਰਤ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੱਕ ਲਾਗੂ ਰਹੀ।

ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਐਲਾਨਨਾਮਾ

ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ਅਲੈਕਸੀ ਕੋਸਿਗਿਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਨੇ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੀ ਮੇਜ਼ਬਾਨੀ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮੁਹੰਮਦ ਅਯੂਬ ਖਾਨ ਨੇ 10 ਜਨਵਰੀ 1966 ਨੂੰ ਤਾਸ਼ਕੰਦ ਘੋਸ਼ਣਾ ਪੱਤਰ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਤੇ ਦੋਨੋਂ 25 ਫਰਵਰੀ 1966 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਗਸਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਈਨਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹੋਏ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ, ਸਮਝੌਤੇ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੰਗ ਨਾ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਝੌਤਾ ਜਾਂ ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੋਸ ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਂਗਰਸ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਕੀ ਦੋ ਦੇਸ਼ ਜੋ 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਸਨ ਹੁਣ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਜਾਨੀ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰੀ ਜੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਮਾਨਵ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣੀ ਪਵੇਗੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕਾਂ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਜਰਨੈਲਾਂ ਦੀ ਘਾਤਕ ਖੇਡ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਖੁਲ੍ਹੇ ਤੇ ਸਾਫ ਦਿਲਾਂ ਦਾ ਅ!ਗੇ ਆਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਦੋਵੇਂ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਹੋ ਸਕਣ।​