ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ:ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਅਗਵਾਈ, ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਅਨੂਠੀ ਮਿਸਾਲ: ਜਿੱਥੇ 36 ਸਿੱਖ ਦੇ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਉਣ ਤੱਕ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ

[Dalvinder Singh Grewal]

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ

ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਅਗਵਾਈ, ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਅਨੂਠੀ ਮਿਸਾਲ: ਜਿੱਥੇ 36 ਸਿੱਖ ਦੇ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਉਣ ਤੱਕ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ 3 ਘੰਟੇ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ

ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ​

ਅੱਜ ਤੋਂ 128 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਲੜੀ ਗਈ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਸਾਹਸ, ਅਗਵਾਈ, ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਬੋਤਮ ਅੱਠ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ਨ 12,000-24,000 ਓਰਕਜ਼ਈ ਅਤੇ ਅਫਰੀਦੀ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ 21 ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਅਖੀਰਲਾ ਜਵਾਨ ਦਾ ਅਦਭੁੱਤ ਯੁੱਧ ਲੜਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 180 ਤੋਂ 600 ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। 250 ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤੇ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ 6 ਘੰਟੇ ਚੌਕੀ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ।ਇਸ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਦਾਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਦਿਤੀ ਤੇ ਸਾਰੇ 21 ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇੰਡੀਅਨ 1 ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ (ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕ੍ਰਾਸ ਅਤੇ ਪਰਮ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਸੀ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ 21 ਸੂਰਵੀਰਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਸੈਨਿਕ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉਤਮ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ

ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਤਾਬੜ ਤੋੜ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀਆਂ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਮੌਤ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਆਖਰੀ ਆਦਮੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ ਰੱਖੀ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ ਜਦ ਤੱਕ ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਮਿਲ ਗਿਆ।

ਪਸ਼ਤੂਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ, ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 180-600 ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨੀ ਸਦਕਾ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਸਾਧਾਰਣ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ।

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਕੋਹਾਟ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਸੀ, ਜੋ ਸਮਾਨਾ ਰੇਂਜ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ (ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ। 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1894 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਦੇ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਲ ਜੇ. ਕੁੱਕ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਟ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੀ। । 12 ਅਗਸਤ 1897 ਵਿੱਚ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਜੌਹਨ ਹੌਟਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ (ਆਧੁਨਿਕ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ) ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਸ ਅਸਥਿਰ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਕਬਾਇਲੀ ਪਸ਼ਤੂਨ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜi ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਕਿਲ੍ਹੇ ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ (ਹਿੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਾ ਰੇਂਜ ਉੱਤੇ) ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਗੁਲਿਸਤਾਨ (ਸੁਲੇਮਾਨ ਰੇਂਜ) ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਸਨ। ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ 33.5562 ° ਂ 70.9188 ° ਓ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ. ਕਿਲ੍ਹੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ, ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੇਲਿਓਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸੰਚਾਰ ਪੋਸਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਪੋਸਟ, ਇੱਕ ਚਟਾਨੀ ਰਿਜ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਬਲਾਕ ਹਾਊਸ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੂਪ-ਹੋਲਡ ਫਰਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਗਨਲਿੰਗ ਟਾਵਰ ਸੀ।

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਦਰੋਹ 1897 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ 27 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 11 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਸ਼ਤੂਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1897 ਵਿੱਚ, ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ 3 ਅਤੇ 9 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅਫ਼ਰੀਦੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਫ਼ੋਰਟ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਵਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਹਤ ਕਾਲਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਾਪਸੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਵਿਖੇ ਤਾਇਨਾਤ ਸਿਗਨਲਿੰਗ ਟੁਕੜi ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤਿੰਨ ਗੈਰ-ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ (ਐਨਸੀਓ) ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਹੋਰ ਰੈਂਕਾਂ (ਓਆਰ) ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ।

ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਾਂਗ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੁਨੀਾਂ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ, 21 ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਜੋਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਅਮਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸੈਨਿਕ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਸਬਕ

1. ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ: ਅਪਣੇ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੱਗੇ ਡਟਣ ਦੇ ਹਵਾਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਮਨੋਬਲ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਅਟੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਉਦਾਹਰਣ ਨੇ ਕਮਾਂਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਨਿਰਸਵਾਰਥਤਾ ਦੇ ਉੱਚਤਮ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।

2. ਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਚਮਕੌਰ ਦਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਿੱਖੀ ਅਸੂਲ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਨੂਠਾ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਦਿੱਤਾ।

3. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਯੁੱਧ: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਅਦਭੁੱਤ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਪਸਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਇਆ।

4. ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਣੀ ਤੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੀਮਤ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਦਾ ਸਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਰਣਨੀਤਕ ਬਲੀਦਾਨ ਦਾ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁੱਲ:

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਫੌਜੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਣਨੀਤਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਰਣਨੀਤਕ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਛੋਟੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਉੱਚ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਛੋਟੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਮਹਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਵਿਰਾਸਤਃ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮਾਰਸ਼ਲ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਲੋਕਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ, ਸਾਰੇ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਮੂਹਿਕ ਸਨਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਾਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸਬਕ

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸਧਾਰਨ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਬਕ ਹਨ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨਃ

1. ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਮਤ - ਹਵਾਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 21 ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦ੍ਰਿਵ ਰਹਿਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸਥਿਤੀ ਅਸੰਭਵ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

2. ਕਰਤੱਵ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਕੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਪੂਰੀ ਸਮਰਪਣ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨਿੱਜੀ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ।

3. ਟੀਮ ਵਰਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ-ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਲੜਾਈ ਲੜੀ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਂਝੇ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਟੀਮ ਵਰਕ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

4. ਵੱਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਲੀਦਾਨ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਵਿਖੇ ਹਰੇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਲਾਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੇ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

5. ਹਿੰਮਤ, ਨਿਰਣਾਇਕਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ: ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੜਣ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।

6. ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ-ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਖੰਡਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।

7. ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਲੜੇ ਸਨ। ਇਹ ਮਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।

8. ਕਦੇ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੋ-ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿਪਾਹੀ ਅੰਤ ਤੱਕ ਲੜੇ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਔਕੜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਣ।

9. ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਸਨਮਾਨ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਫੌਜੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਣ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

10. ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ - ਸਾਰਾਗੜੀ ਵਿਖੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਫਰਕ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਬਕ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਿਵਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਪਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। "ਕੋਈ ਵਾਪਸੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਸਮਰਪਣ ਨਹੀਂ" ਦੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਫੌਜੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਅਤੇ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਰਤੱਵ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

"ਉਹ ਮਹਿਮਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲੜੇ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। - ਬੇਨਾਮ ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ।​

 

[swarn bains]

i know somebody who has the pciture of havaldar kehar singh and col houghton of saragarhi. i saw the picture

 

[swarn bains]

havaldar eisher singh not as i mentioned

 

[Dalvinder Singh Grewal]

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ​

ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ

ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼, ਅਗਵਾਈ, ਸੂਰਬੀਰਤਾ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਅਨੂਠੀ ਮਿਸਾਲ: ਜਿੱਥੇ 36 ਸਿੱਖ ਦੇ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਉਣ ਤੱਕ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਨੂੰ 3 ਘੰਟੇ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ​

ਅੱਜ ਤੋਂ 128 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਲੜੀ ਗਈ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਸਾਹਸ, ਅਗਵਾਈ, ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਬੋਤਮ ਅੱਠ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਅੰਦਾਜ਼ਨ 12,000-24,000 ਓਰਕਜ਼ਈ ਅਤੇ ਅਫਰੀਦੀ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ। ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ 21 ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਅਖੀਰਲਾ ਜਵਾਨ ਦਾ ਅਦਭੁੱਤ ਯੁੱਧ ਲੜਕੇ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ 180 ਤੋਂ 600 ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। 250 ਦੁਸ਼ਮਣ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਫਾਇਆ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ 600 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਖਮੀ ਕੀਤੇ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ 6 ਘੰਟੇ ਚੌਕੀ ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਨਾ ਕਰਨ ਦਿੱਤਾ।ਇਸ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਦਾਦ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਦਿਤੀ ਤੇ ਸਾਰੇ 21 ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇੰਡੀਅਨ 1 ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ (ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕ੍ਰਾਸ ਅਤੇ ਪਰਮ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਹਾਦਰੀ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਨਮਾਨ ਸੀ। ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ 21 ਸੂਰਵੀਰਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਸਮੂਹਿਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਸੈਨਿਕ ਟੁਕੜੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਉਤਮ ਸਨਮਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ । ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ

ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਦੀ ਤਾਬੜ ਤੋੜ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਅਫਗਾਨ ਫੌਜਾਂ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਣ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਹੀਆਂ। ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕਿ ਮੌਤ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ, ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਤਿਮ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਆਖਰੀ ਆਦਮੀ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਲੜਾਕੂਆਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ ਰੱਖੀ ਉਤਨਾ ਚਿਰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਿਆ ਜਦ ਤੱਕ ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਤੇ ਜਵਾਬੀ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਨਾ ਮਿਲ ਗਿਆ।

ਪਸ਼ਤੂਨ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪਿਆ, ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਟਕਰਾਅ ਵਿੱਚ….. ਕਬਾਇਲੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਬਲੀਦਾਨੀ ਸਦਕਾ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਸਾਧਾਰਣ ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਨਿਰਸਵਾਰਥ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਈ।

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਸਰਹੱਦੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਕੋਹਾਟ ਦਾ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਸੀ, ਜੋ ਸਮਾਨਾ ਰੇਂਜ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ (ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦੀ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ। 20 ਅਪ੍ਰੈਲ 1894 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਦੇ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਲ ਜੇ. ਕੁੱਕ ਦੀ ਕਮਾਂਡ ਹੇਠ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਟ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੀ। ।12॥ ਅਗਸਤ 1897 ਵਿੱਚ, ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਜੌਹਨ ਹੌਟਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ (ਆਧੁਨਿਕ ਖੈਬਰ ਪਖਤੂਨਖਵਾ) ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇਸ ਅਸਥਿਰ ਖੇਤਰ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਪਰ ਕਬਾਇਲੀ ਪਸ਼ਤੂਨ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜi ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਕਿਲ੍ਹੇ ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ (ਹਿੰਦੂ ਕੁਸ਼ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਸਮਾਨਾ ਰੇਂਜ ਉੱਤੇ) ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਗੁਲਿਸਤਾਨ (ਸੁਲੇਮਾਨ ਰੇਂਜ) ਕੁਝ ਮੀਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਸਨ। ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ 33.5562 ° ਂ 70.9188 ° ਓ ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ. ਕਿਲ੍ਹੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ, ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੇਲਿਓਗ੍ਰਾਫਿਕ ਸੰਚਾਰ ਪੋਸਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਪੋਸਟ, ਇੱਕ ਚਟਾਨੀ ਰਿਜ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਬਲਾਕ ਹਾਊਸ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੂਪ-ਹੋਲਡ ਫਰਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਗਨਲਿੰਗ ਟਾਵਰ ਸੀ।

ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਆਮ ਵਿਦਰੋਹ 1897 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ 27 ਅਗਸਤ ਤੋਂ 11 ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪਸ਼ਤੂਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਸੰਨ 1897 ਵਿੱਚ, ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਅਤੇ 3 ਅਤੇ 9 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਅਫ਼ਰੀਦੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਫ਼ੋਰਟ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦੋਵਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ ਦੇ ਇੱਕ ਰਾਹਤ ਕਾਲਮ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਾਪਸੀ ਯਾਤਰਾ 'ਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਵਿਖੇ ਤਾਇਨਾਤ ਸਿਗਨਲਿੰਗ ਟੁਕੜi ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਤਾਕਤ ਤਿੰਨ ਗੈਰ-ਕਮਿਸ਼ਨਡ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ (ਐਨਸੀਓ) ਅਤੇ ਅਠਾਰਾਂ ਹੋਰ ਰੈਂਕਾਂ (ਓਆਰ) ਤੱਕ ਵਧ ਗਈ।

ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਗੜ੍ਹੀ ਅਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਾਂਗ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੁਨੀਾਂ ਭਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਸਾਲ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੁਆਰਾ, 21 ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਜੋਂ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਦੀਆਂ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਅਮਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸੈਨਿਕ ਅਗਵਾਈ ਲਈ ਸਬਕ

1. ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਯੋਗ ਅਗਵਾਈ: ਅਪਣੇ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅੱਗੇ ਡਟਣ ਦੇ ਹਵਾਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਮਨੋਬਲ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਅਟੱਲ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਿੱਜੀ ਉਦਾਹਰਣ ਨੇ ਕਮਾਂਡ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਨਿਰਸਵਾਰਥਤਾ ਦੇ ਉੱਚਤਮ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।

2. ਜਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਚਮਕੌਰ ਦਾ ਅਤੇ ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਯੁੱਧ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਸਿੱਖੀ ਅਸੂਲ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਨੂਠਾ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਦਿੱਤਾ।

3. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਯੁੱਧ: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਅਦਭੁੱਤ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਪਸਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਅਪਣੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਇਆ।

4. ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਤੇ ਅਨੁਸ਼ਾਸ਼ਨ: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣੇ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਇੱਕ ਘਾਤਕ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਚਲਾਉਣੀ ਤੇ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੀਮਤ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਦਾ ਸਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਰਣਨੀਤਕ ਬਲੀਦਾਨ ਦਾ ਰਣਨੀਤਕ ਮੁੱਲ:

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਫੌਜੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਰਣਨੀਤਕ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਰਣਨੀਤਕ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਛੋਟੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦੇ ਉੱਚ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈਛੋਟੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਮਹਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਵਿਰਾਸਤਃ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਮਾਰਸ਼ਲ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜੀ ਲੋਕਾਚਾਰ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ। ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ, ਸਾਰੇ 21 ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਮੂਹਿਕ ਸਨਮਾਨ ਹੈ ਜੋ ਨਿੱਜੀ ਸ਼ਾਨ ਤੋਂ ਪਰੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਸਬਕ

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਸਧਾਰਨ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਬਕ ਹਨ ਜੋ ਨੌਜਵਾਨ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨਃ

1. ਬਿਪਤਾ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਮਤ - ਹਵਾਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 21 ਸਿੱਖ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦ੍ਰਿਵ ਰਹਿਣਾ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸਥਿਤੀ ਅਸੰਭਵ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।

2. ਕਰਤੱਵ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਕੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਪੂਰੀ ਸਮਰਪਣ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਇਆ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਨਿੱਜੀ ਜਾਂ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ।

3. ਟੀਮ ਵਰਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ-ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਇਕਾਈ ਵਜੋਂ ਲੜਾਈ ਲੜੀ, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਸਾਂਝੇ ਟੀਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਟੀਮ ਵਰਕ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

4. ਵੱਡੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਬਲੀਦਾਨ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਵਿਖੇ ਹਰੇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਿੱਜੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਲਾਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਚੰਗੇ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ।

5. ਹਿੰਮਤ, ਨਿਰਣਾਇਕਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ: ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੜਣ ਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਨੇਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿਖਾਉਂਦੀ ਹੈ।

6. ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰੀ-ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਕਰਤੱਵ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਖੰਡਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।

7. ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਲੜੇ ਸਨ। ਇਹ ਮਾਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।

8. ਕਦੇ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨੋ-ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਿਪਾਹੀ ਅੰਤ ਤੱਕ ਲੜੇ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਹਾਰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਔਕੜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਣ।

9. ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਸਨਮਾਨ- ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਫੌਜੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਣ ਨਾਲ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਕਦਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

10. ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ - ਸਾਰਾਗੜੀ ਵਿਖੇ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਅੱਜ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਇੱਕ ਫਰਕ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸਬਕ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਲਈ ਢੁਕਵੇਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।1॥।

ਇਹ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦਿਵਸ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਪਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਫ਼ਿਰੋਜ਼ਪੁਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਖੇ ਯਾਦਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਔਕੜਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਿੰਮਤ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। "ਕੋਈ ਵਾਪਸੀ ਨਹੀਂ, ਕੋਈ ਸਮਰਪਣ ਨਹੀਂ" ਦੇ ਲੋਕਾਚਾਰ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਫੌਜੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਸਿਵਲ ਸੁਸਾਇਟੀ ਅਤੇ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਰਤੱਵ, ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮਨੁੱਖੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

"ਉਹ ਮਹਿਮਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਲੜੇ, ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। - ਬੇਨਾਮ ਸਿੱਖ ਯੋਧਾ।​

 

[Dalvinder Singh Grewal]

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਲਾਸਾਨੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿਘ ਝੋਰੜ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਅਪੀਲ​

ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ

ਹਵਲਸਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ (IOM, IDSM) ਨੂੰ ਸਲਿਊਟ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਾਰੀ, ਸ: ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਤੇ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀ

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸੂਝ ਭਰੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਆਗੂ ਜਰਨੈਲ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਬੜੇ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਵੀ ਪਰ ਲਾਸਾਨੀ ਲੀਡਰ ਵੀ ਅਤੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਧੇ ਤਾਂ ਟਾਂਵੇ ਹੀ ਹੋਣਗੇ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਝੋਰੜ ਦਾ ਨਾਮ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਸੁਨਿਹਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ (21) ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਅਖੀਰੀ ਗੋਲੀ, ਅਖੀਰਲਾ ਸਿਪਾਹੀ ਵਾਰੇ ਜਾਣ ਤੱਕ ਠੱਲੀ ਰੱਖਿਆ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਪਿੱਛੋਂ ਕੁਮਕ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਗਈ ਤੇ ਖੁਸਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਖੋਹ ਲਿਆ। ਇਹ ਯੁੱਧ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਯੁੱਧ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿਰਾਹ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀ-ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਲਈ ਆਖਰੀ ਯੁੱਧ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ।

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਲੜਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਰਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ 21 ਸਿੱਖ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੇ 10000-12000 ਅੋਰਕਜ਼ਈ ਤੇ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਤੇ ਅਖੀਰਲੇ ਯੋਧੇ ਨੇ ਅਦੁਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ ਠੱਲੀ ਰੱਖਿਆ ਜਦ ਤਕ ਦੂਜੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਰ ਕੁੱਮਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਅੱਠ-ਦਸ ਘੰਟੇ ਚੱਲੀ ਜਿਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ 21 ਸਿੱਖ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਅਾਫ ਮੈਰਿਟ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਪਰਮ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਵਾਂਗ ਉਦੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਨਮਾਨ ਸੀ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਈ ਡੀ ਐਸ ਐਮ (ਵਸ਼ੇਸ਼ ਬਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਮੈਡਲ) ਨਾਲ ਵੀ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਭਾਵ ਮਹਾਂ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਯੋਧੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਤਮ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਇਕੱਠੇ ਦਿਤੇ ਗਏ।ਇਹ ਜਾਨਾਂ ਤੇ ਖੇਲ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਦੁਤੀ ਬਹਾਦਰਾਂ ਦਾ ਆਗੂ ਕੌਣ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਬਹਾਦਰੀ ਵਿਖਾਈ ਗਈ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣ ਲੈਣਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਅੰਦਾਜ਼ਨ 12,000 - 24,000 ਓਰਕਜ਼ਈ ਅਤੇ ਅਫਰੀਦੀ ਕਬੀਲੇ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ, ਗੋਗਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਸਮਾਣਾ ਸੂਕ ਵਿਖੇ, ਅਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ, ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ ਤੋਂ ਕਿਲੇ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾੜ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖੇ ਗਏ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਚੌਕੀ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇ ਤੇ ਕਿਲੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਚੌਕੀ ਵਿੱਚ ਹੌਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ 36 ਸਿੱਖ ਰਜਮੈਂਟ ਦੇ 21 ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਸ਼ੇਰ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀਓ! ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘ ਹੋ। ਯਾਦ ਕਰੋ ਚਮਕੌਰ ਦਾ ਸਾਕਾ, ਯਾਦ ਕਰੋ ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਸਾਕਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਾਨਾ ਵਾਰ ਕੇ ਹਰਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਯਾਦ ਕਰੋ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬਾਈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਰਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਅਪਣੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਂਦੀਆ ਹਨ ਕਿ ‘ਹਰੀਆ ਆ ਗਿਆ। ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾ”। ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਊਹੋ ਜਿਹੀ ਘੜੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਰਦਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲ ‘ਸਵਾ ਲਾਖ ਸੇ ਏਕ ਲੜਾਊਂ’ਪੁਗਾਉਣੇ ਹਨ । ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਜਾਏ ਤਾਂ ਜਾਏ ਪਰ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਨਾ ਜਾਏ। ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਤੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਲੜਦੇ ਰਹਿ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਣਾ ਹੈ”। ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਗੂੰਜਦਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ-ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਭ ਗਿਆ। ਬਹੁੀਤਆਂ ਦੇ ਤਾਂ ਜੈਕਾਰੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਵਿੱਚ ਦਿਲ ਦਹਿਲ ਗਏ।

ਏਧਰ ਹੌਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਲੜਦੇ ਰਹੇ, ਆਪਣੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਲੜਦੇ ਲੜਦੇ ਸਾਰੇ 21 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 600 ਤੋਂ ਵਧ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬਾਇਲੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ।ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਅਪਣੀ ਫਿਲਮ ‘ਕੇਸਰੀ’ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੋਲ ਵੀ ਖੁਦ ਬਖੂਬੀ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ।ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ 21 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਡੀਫੈਂਸ ਰਵਿਸ ਮੈਡਲ (ੀੌੰ, ੀਧਸ਼ੰ) ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਚੌਥੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਹਰ ਸਾਲ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੀ ਯਾਦ ਮਨਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਲੜਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਰਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ (1858 – 12 ਸਤੰਬਰ 1897), (IOM, IDSM) ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਹੌਲਦਾਰ ਅਤੇ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੰਗੀ ਨਾਇਕ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 20 ਹੋਰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 10-12,000 ਤਕੜੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਖਰੀ ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੰਘ ਇਕੱਲੇ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਈ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1858 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਝੋਰੜਾਂ (ਨੇੜੇ ਜਗਰਾਉਂ) ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ 18 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਫਰੰਟੀਅਰ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। 1887 ਵਿੱਚ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੰਬਰ 165 ਮਿਲਿਆ। ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜੇਮਸ ਲੰਟ ਨੇ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ: ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਤਰ ਪਾਤਰ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸੁਭਾਅ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਉਸਦੀਆਂ ਚੁਸਤੀਆਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ - ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਪਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਧਾ ਸੀ।

ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਮੇਰੀ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਜਨਮ ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰੀਏ। 16 ਸਤੰਬਰ 2023 ਦਾ ਸੁਭਾਗਾ ਦਿਹਾੜਾ ਸੀ ਜਦ ਇਹ ਲਿਖਾਰੀ ਰੋਟਰੀ ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ ਦੇ ਚੇਅਰਪਰਸਨ ਸ ਆਤਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਸਾਰਾਗੜੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਮੀਡੀਆ ਅਡਵਾਈਜ਼ਰ ਸ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਨਾਲ ਝੋਰੜ ਪਿੰਡ ਜਾਣ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਭੇਟ ਕਰਨ ਦਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹੀਦ ਈਸ਼ਰ ਸਿੱਘ ਦੇ ਬੁੱਤ ਦੀ ਠੀਕ ਦੇਖਭਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ ਤੇ ਸ ਆਤਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੋਰਾਂ ਨੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਰੋਟਰੀ ਇੰਟਰਨੇਸ਼ਨਲ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਬੁਤ ਦੀ ਦੇਖ ਦੇਖ ਦੀ ਜ਼ਿਮੇਵਾਰੀ ਲਵੇਗੀ । ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਚੱਲਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਖਾਲਸਾ ਜੀ ਦਾ ਸਾਥ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਅੱਗੇ ਕੈਪਟਨ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਮੂਮ, ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਾਜ਼ਰ ਮੋਹਤਬਰ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਗਿਆਂ ਦਾ ਨਿਘਾ ਸਵਾਗਤ ਕੀਤਾ। ਚਾਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਿੱਛੋਂ ਅਸੀਂ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਫੁੱਲ ਭੇਟ ਕੀਤੇ।

ਝੋਰੜਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੱਘ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬੁਤ ਹਨ[ ਇਕ ਉਨਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤੇ ਦੂਜਾ ਉਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਖੋਲੇ ਗਏ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੈਪਟਨ ਅਮਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਅਪਣੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਰਹਿੰਦੇ ਮਨਜ਼ੂਰ ਕੀਤਾ ਸੀ[ ਘਰ ਵਿਚ ਬਣੇ ਬੁਤ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਤਰਾਂ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ[ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕਿ ਦੋ ਮਹਾਨ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ, ਕਲੇਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸੰਤ ਅਤੇ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਸਾਂਝੀ ਸੀ[

ਇਸ ਪਿਛੋਂ ਅਸੀਂ ਹਸਪਤਾਲ ਗਏ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਦਰਿਸ਼ ਉਲਟਾ ਜਾਪਿਆ[ ਝਾੜੀਆਂ ਤੇ ਘਾਹ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਬੁਤ ਅਤੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ਖਿਲਰੇ ਮਲਬੇ ਅਤੇ ਚੂੰ ਚੂੰ ਕਰਦੇ ਸੱਤ ਅੱਠ ਕਤੂਰੇ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਨਾ ਤਾਂ ਬੁਤ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਸਾਰ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਸੀ[

ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਡਾਕਟਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਮੈਜੂਦਾ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਨੂੰ ਆਮ ਆਦਮੀ ਕਲੀਨਿਕ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇ ਦਿਤਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੰਧ ਤੇ ਲੱਗੇ ਚਾਰਟ ਤੋਂ ਮਲੂਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ[ ਥਲੜੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਸਟਾਫ ਨੇ ਇਥੇ ਸੱਪ ਹੋਣ ਦਾ ਖਦਸ਼ਾ ਵੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤਾ ਸੀ[ ਸਾਰੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਤੋ ਰੋਟਰੀ ਦੇ ਸ ਆਤਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾਇਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਬੁਤ ਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਲਈ ਜਲਦੀ ਹੀ ਬਾਕੀ ਰੋਟੇਰੀਅਨ ਨਾਲ ਗਲ ਕਰਕੇ ਭਰੋਸੋ ਯੋਗ ਹੱਲ ਕੱਢਣਗੇ[

ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਅੱਗੇ ਗੁਜ਼ਾਰਿਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਹਾਨ ਨਾਇਕ ਦੇ ਬੁੱਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਈ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾ ਕਰਵਾਵੇ ਅਤੇ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ (IOM, IDSM) ਦੇ ਨਾਮ ਉਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹਸਪਤਾਲ ਨੂੰ ਹਸਪਤਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਾਵੇ ਅਤੇ ਯੋਗ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੀ ਤੈਨਾਤੀ ਕਰੇ।


​

 

[Dalvinder Singh Grewal]

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਲੜਾਈ ਦੀ 128ਵੀਂ ਵਰੇਗੰਢ ਉਤਸਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਈ।

ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਪਤਰਕਾਰ ਅਵਾਰਡੀ, ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ਰ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਮਾਲਵਾ ਸੈਂਟਰਲ ਕਾਲਜ ਆਫ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਫੋਰ ਵਿਮਨ, ਸਿਵਲ ਲਾਈਨਜ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਕਾਲਜ ਦੀ ਮੈਨੇਜਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਰਹਿਨੁਮਾਈ ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਡਾਕਟਰ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ, ਰੋਟਰੀ ਕਲੱਬ ਆਫ ਲੁਧਿਆਣਾ ਸਿਟੀ ਤੇ ਡੋਮਸ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਨਿਘੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ 24 ਸਿਤੰਬਰ 2025 ਨੂੰ ਕਾਲਜ ਦੇ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਸੈਂਟਰਲ ਹਾਲ ਅੰਦਰ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਲੜਾਈ ਦੀ 128ਵੀਂ ਵਰੇਗੰਢ ਬੜੇ ਉਤਸਾਹ ਨਾਲ ਮਨਾਈ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਅਦੁਤੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੇ ਦਿਨ 12 ਸਿਤੰਬਰ 2025 ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਸੀ ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਵਿਗੜੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਸ ਨੂੰ 24 ਸਿਤੰਬਰ ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁੱਖ ਸਮਾਗਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਕੂਲੀ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਚਿਤਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਵਾਏ ਗਏ। ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕਲਾਕਾਰੀ ਬਾਕਮਾਲ ਸੀ।

ਸਮਾਗਮ ਦੌਰਾਨ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਨ ਅਤੇ ਵੀਰ ਰਸੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾਗੜੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀ ਗਈ।

ਸਵਾਗਤੀ ਭਾਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਡਾ: ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਨੇ, ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਮੈਰੀਟਸ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੇ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਅਕਾਡਮੀ ਆਫ ਐਥਿਕਸ ਦੇ ਫੈਲੋ ਕਰਨਲ ਰਿਟਾਇਰਡ ਡਾਕਟਰ ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ, ਅਤੇ 26 ਆਤੰਕਵਾਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰਨ ਵਾਲੇ ਮਹਾਨ ਸੂਰਵੀਰ ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ ਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਟਾਰੀਆ ਚੇਅਰਮੈਨ ਰੋਟਰੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆ ਕਿਹਾ।ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਮਾਗਮ ਵਿਖੇ ਸਾਕਾ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੌਰਾਨ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ 36 ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ ਬਹਾਦਰ 21 ਸਿੱਖ ਫੌਜੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦਤ ਦੀ ਯਾਦ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਫਿਲਮ ਵਿਖਾਈ ਗਈ।ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਪੁੱਜੇ ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਰਿਟਾਇਰ ਚਰਨ ਸਿੰਘ ਕੀਰਤੀ ਚੱਕਰ ਵਿਜੇਤਾ ਤੇ ਸਰਦਾਰ ਸੁਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਕਟਾਰੀਆ ਚੇਅਰਮੈਨ ਰੋਟਰੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਨੇ ਇਕੱਤਰ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਖਸ਼ੀਅਤਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਦੀਆਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਅਤੇ ਐਨਸੀਸੀ ਕੈਡੀਟਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤਕਰੀਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਰਗੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ। 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ 21 ਅਣਖੀਲੇ ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਮਿਆਂ ਵੱਲੋਂ 12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੇ ਕਰ ਆਪਣੀ ਜੀਤ ਕਰੋ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮਾਰੂ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ 10000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਨਾਲ ਛੇ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਆਖਰੀ ਜਵਾਨ ਆਖਰੀ ਗੋਲੀ ਤੱਕ ਜੂਝਦੇ ਹੋਏ ਦ੍ਰਿੜ ਇਰਾਦੇ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤਾਂ ਪਾ ਕੇ ਇੱਕ ਅਦੁੱਤੀ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਇੱਕੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਜੰਗੀ ਇਨਾਮ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ ਮੈਰਿਟ ਜੋ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਕ੍ਰਾਸ ਅਤੇ ਪਰਮ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਉੁਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਏ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਫਾਊਡੇਸ਼ਨ ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਹਰ ਸਾਲ ਇਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਮਨਾਉਂਦੀ ਆਈ ਹੈ।ਸਮਾਗਮ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾਗੜੀ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਸਾਕਾ ਸਾਰਾਗੜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਚੌਥੀ ਪੀੜੀ ਦੇ ਵਾਰਿਸਾਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਸਵਰਨਜੀਤ ਕੌਰ, ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ, ਜਸਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਚੌਥੀ ਪੀੜੀ ਦੇ ਵਾiਰਸ ਬੀਬੀ ਜਸਪਾਲ ਕੌਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉੱਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰਨਲ ਰਿਟਾਇਰਡ ਡਾਕਟਰ ਡੀਐਸ ਗਰੇਵਾਲ ਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਰਿਟਾਇਰ ਸਰਦਾਰ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੀਰਤੀ ਚਕਰਾ ਵਿਜੇਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਆ ਗਿਆ ।ਸਮਾਗਮ ਅੰਦਰ ਕਾਲਜ ਦੀ ਮੈਨੇਜਿੰਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਸ਼੍ਰੀਮਤੀ ਕੁਸ਼ਲ ਢਿੱਲੋਂ, ਡਾਕਟਰ ਮੁਕਤੀ ਗਿੱਲ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਖਾਲਸਾ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ, ਡਾਕਟਰ ਕਮਲਜੀਤ ਗਰੇਵਾਲ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ ਫਾਰ ਵੁਮਨ, ਡਾਕਟਰ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ, ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਕਰਮਜੀਤ ਕੌਰ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਖਾਲਸਾ ਸੀਨੀਅਰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਫਾਰ ਗਰਲਜ਼ ਤੇ ਡਾਕਟਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਧਾਨ ਰੋਟਰੀ ਕਲੱਬ ਆਫ ਲੁਧਿਆਣਾ ਸਿਟੀ, ਸਰਦਾਰ ਅਜੈਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਥੀ ਡੋਮਸ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸ੍ਰੀ ਮੈਡਮ ਕੁਲਵੰਤ ਸ਼ੀਰਾ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸੀਨੀਅਰ ਸਟਾਫ ਕੌਂਸਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਡਾ: ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਸਮਾਗਮ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ।​

 

[Dalvinder Singh Grewal]

ਬੇਮਿਸਾਲ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਦਾ ਮੁਜੱਸਮਾ: ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿਘ ਝੋਰੜ
ਡਾ: ਦਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ​

ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਸੂਝ ਭਰੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਆਗੂ ਜਰਨੈਲ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਬੜੇ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧੇ ਵੀ ਪਰ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਬਹਾਦਰ ਲੀਡਰ ਅਤੇ ਯੋਧੇ ਟਾਂਵੇ ਹੀ ਹਨ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਝੋਰੜ ਦਾ ਨਾਮ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੰਨਿਆਂ ਤੇ ਸੁਨਿਹਰੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੇ ਮੁੱਠੀ ਭਰ (21) ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਦਸ-ਬਾਰਾਂ ਹਜ਼ਾਰ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਅਖੀਰੀ ਗੋਲੀ, ਅਖੀਰਲਾ ਸਿਪਾਹੀ ਵਾਰੇ ਜਾਣ ਤੱਕ ਠੱਲੀ ਰੱਖਿਆ ਜਦੋਂ ਤਕ ਪਿੱਛੋਂ ਕੁਮਕ ਪੁੱਜ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਇਹ ਯੁੱਧ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਯੁੱਧ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਜੋ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਵੇਲੇ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤਿਰਾਹ ਮੁਹਿੰਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੜਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨੀ-ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਲਈ ਆਖਰੀ ਯੁੱਦ ਹੋ ਨਿਬੜਿਆ ।

ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਲੜਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਰਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ 21 ਸਿੱਖ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੇ 10000-12000 ਅੋਰਕਜ਼ਈ ਤੇ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਤੇ ਅਖੀਰਲੇ ਯੋਧੇ ਨੇ ਅਦੁਤੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਕੇ ਠੱਲੀ ਰੱਖਿਆ ਜਦ ਤਕ ਦੂਜੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਪਿੱਛੋਂ ਹੋਰ ਕੁੱਮਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ। ਇਹ ਲੜਾਈ ਅੱਠ-ਦਸ ਘੰਟੇ ਚੱਲੀ ਜਿਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ 21 ਸਿੱਖ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਅਕਬਾਫ ਮੈਰਿਟ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਪਰਮ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਵਾਂਗ ਉਦੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਨਮਾਨ ਸੀ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਈ ਡੀ ਐਸ ਐਮ ਨਾਲ ਵੀ ਸਨਮਾਨਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜੋ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਭਾਵ ਮਹਾਂ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਾਰੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਕੇ ਇਹ ਸਨਮਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਤੇ ਆਖਰੀ ਵਾਰ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੇ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਯੋਧੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਤਮ ਸਨਮਾਨ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਦਾ ਸਨਮਾਨ ਇਕੱਠੇ ਦਿਤੇ ਗਏ।ਇਹ ਜਾਨਾਂ ਤੇ ਖੇਲ੍ਹ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਦੁਤੀ ਬਹਾਦਰ ਕੌਣ ਸਨ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣ ਲੈਣਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

12 ਸਤੰਬਰ 1897 ਨੂੰ, ਅੰਦਾਜ਼ਨ 12,000 - 24,000 ਓਰਕਜ਼ਈ ਅਤੇ ਅਫਰੀਦੀ ਕਬੀਲੇ ਗੋਗਰਾ ਦੇ ਨੇੜੇ, ਸਮਾਣਾ ਸੂਕ ਵਿਖੇ, ਅਤੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ, ਫੋਰਟ ਲਾਕਹਾਰਟ ਤੋਂ ਕਿਲੇ ਗੁਲਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾੜ ਪਾਉਣ ਲਈ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦੇਖੇ ਗਏ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਨੇ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਚੌਕੀ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਘੇਰ ਲਿਆ ਤੇ ਇਸ ਉਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇ ਤੇ ਕਿਲੇ ਅੰਦਰ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਕਿਲੇ ਵਿੱਚ ਹੌਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ 21 ਸਿੱਖ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ, “ਮੇਰੇ ਸ਼ੇਰ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀਓ! ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਸਜੇ ਹੋਏ ਸਿੰਘ ਹੋ। ਯਾਦ ਕਰੋ ਚਮਕੌਰ ਦਾ ਸਾਕਾ, ਯਾਦ ਕਰੋ ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਸਾਕਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਜਾਨਾ ਵਾਰਕੇ ਹਰਾ ਦਿਤਾ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰੀ ਸਿੱਖ ਕੌੰਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਰਦੀ ਰਹੇਗੀ। ਯਾਦ ਕਰੋ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲੂਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬਾਈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਰਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੱਕ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਅਪਣੇ ਬਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਂਦੀਆਭ ਹਨ ਕਿ ‘ਹਰੀਆ ਆ ਗਿਆ। ਚੁੱਪ ਹੋ ਜਾ”। ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀ ਊਹੋ ਜਿਹੀ ਘੜੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲ ‘ਸਵਾ ਲਾਖ ਸੇ ਏਕ ਲੜਾਊਂ’ ਪੁਗਾਉਣੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਸਾਡੀ ਜਾਨ ਨਾ ਚਲੀ ਜਾਵੇ। ਅਖੀਰਲੀ ਗੋਲੀ ਤੇ ਅਖੀਰਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਲੜਦੇ ਰਹਿ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਰੋਕੀ ਰੱਖਣਾ ਹੈ”। ਤੇ ਫਿਰ ਬੋਲੇ ਸੋ ਨਿਹਾਲ, ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦਾ ਨਾਹਰਾ ਗੂੰਜਦਾ ਹੋਇਆ, ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਪਰ ਕਰਕੇ ਅਫਗਾਨੀਆਂ-ਕਬਾਇਲੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁਭ ਗਿਆ। ਬਹੁਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਤਾਂ ਜੈਕਾਰੇ ਦੀ ਗੂੰਜ ਨਾਲ ਠਿਠਕ ਗਏ। ਤੇ ਏਧਰ ਹੌਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਆਪਣੇ ਆਖਰੀ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਲੜਦੇ ਰਹੇ, ਆਪਣੇ ਸੈਂਕੜੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਅਤੇ ਜ਼ਖਮੀ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਲੜਦੇ ਲੜਦੇ ਸਾਰੇ 21 ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 600 ਤੋਂ ਵਧ ਅਫਗਾਨੀ ਕਬਾਇਲੀ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ।ਇਸ ਸਭ ਨੂੰ ਅਕਸ਼ੈ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਅਪਣੀ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਦਿਖਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਲਦਾਰ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੋਲ ਵੀ ਖੁਦ ਨਿਭਾਇਆ ਹੈ।ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਾਰੇ 21 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ਼ ਮੈਰਿਟ ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਡੀਫੈਂਸ ਸਰਵਿਸ ਮੈਡਲ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਬਹਾਦਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸੀ। ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਚੌਥੀ ਬਟਾਲੀਅਨ ਹਰ ਸਾਲ 12 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੀ ਯਾਦ ਮਨਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਲੜਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਠਕਰਮ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ (1858 – 12 ਸਤੰਬਰ 1897),ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਡਰ ਆਫ ਮੈਰਿਟ (ਪਰਮ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਅਤੇ ਇੰਡੀਅਨ ਡਿਫੈਂਸ ਸਰਵਿਸ ਮੈਡਲ (ਮਹਾਂ ਵੀਰ ਚੱਕਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ) ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ-ਸਿੱਖ ਹੌਲਦਾਰ ਅਤੇ 36ਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਜੰਗੀ ਨਾਇਕ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾਗੜ੍ਹੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ 20 ਹੋਰ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ 10-12,000 ਤਕੜੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਖਰੀ ਸਟੈਂਡ 'ਤੇ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਰੋਧ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੰਘ ਇਕੱਲੇ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ਪਰ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮੌਤ ਨਾਲ ਲੜਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 1858 ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਝੋਰੜਾਂ (ਨੇੜੇ ਜਗਰਾਉਂ) ਵਿਖੇ ਸਰਦਾਰ ਦੁੱਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਿੰਘ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ 18 ਸਾਲ ਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਫਰੰਟੀਅਰ ਫੋਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। 1887 ਵਿੱਚ 36ਵੀਂ ਸਿੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਨੰਬਰ 165 ਅਲਾਟ ਹੋਇਆ। ਮੇਜਰ ਜਨਰਲ ਜੇਮਸ ਲੰਟ ਨੇ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ: ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਤਰ ਪਾਤਰ ਸੀ ਜਿਸ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸੁਭਾਅ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਉਸਦੀਆਂ ਚੁਸਤੀਆਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਫੌਜੀ ਉੱਚ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ - ਕੈਂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਪਰ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਧਾ ਸੀ ।
​